De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 2

Quinten Massys.
Door Constant Wolfs.

Zooals het bij vele beroemde mannen het geval is, betwist meer dan eene plaats de eer aan Quinten Massys, het eerste daglicht te hebben geschonken; Leuven zoowel als Antwerpen aanziet hem als een harer zonen.

Veel is over dit onderwerp geredetwist en geschreven, doch tot hiertoe is dienaangaande niets stelligs bewezen.

Zij die beweren dat Quinten te Leuven geboren werd, steunen zich hoofdzakelijk op Guicciardijn, een Florentijner, welke vele jaren te Antwerpen verbleef, en korts na den dood van den schilder eene geschiedenis schreef over de Nederlanden.

Deze putte zijne inlichtingen uit het boek: ‘De Levens der uitmuntendste Schilders,’ door zijnen landgenoot Vasari geschreven; welke van Quinten sprekende, hem van hetzelfde land noemt als Dirk Bout, een Leuvensche schilder.

Deze woorden ‘hetzelfde land,’ werden door Guicciardijn in eenen verkeerden zin, en wel als dezelfde stad opgenomen, bijgevolg zou het aan dit misverstaan bijzonder te wijten zijn, dat Quinten door velen als Leuvenaar aanzien wordt.

Molanus en Opmeer schikken zich langs de zijde van Guicciardijn; Dominicus Lampsonius, een geboren Bruggeling, betitelt hem met den naam van Antwerpschen schilder, ook Van Mander en Tornenberg houden staande, dat de Scheldestad wel degelijk de bakermat is van den beroemden kunstenaar.

Van dit onderwerp was eenigszins afgeweken, toen op onze dagen de heer Ed. van Even, Archivaris der stad Leuven, Quinten als een zijner stadgenooten betiteld hebbende, eenen moedigen tegenkamper vond in den persoon van den heer P. Génard, Archivaris der stad Antwerpen.

Deze geleerde mannen hebben de archieven hunner wederzijdsche steden tot in de oudste tijden doorwroet en getracht den stamboom van den genialen kunstenaar er uit op te graven; doch tot hiertoe ontbreken aan beiden de noodige stukken om hunne bevestigingen te staven; welke dus bijgevolg op louter waarschijnlijkheden berusten.

De naam van Massys komt zoowel voor in de bescheiden van Leuven als in die van Antwerpen, en het is zeer goed aan te nemen, dat deze familien aan elkander verwant waren, daar beide uit de Kempen afkomstig zijn.

Het is ook ontegensprekelijk, dat in de laatste helft der 15e eeuw te Leuven een Quinten Massys verbleven heeft, wiens vader het beroep uitoefende van smid; doch of deze Quinten wel iets gemeens heeft met den Antwerpschen schilder, wordt door niets bevestigd.

Wij vinden in het jaar 1453 te Antwerpen een Jan Massys, die smid was en voor de hoofdkerk verschillende ijzerwerken uitvoerde; zou het niet even goed mogelijk zijn, dat deze de vader is van Quinten?

Over zijne jeugd zijn weinig bijzonderheden gekend; hij was volgens het algemeen gevoelen de zoon van Josse Massys en Catharina van Kinckem van Leuven; ofwel van Jan Massys en Margareta van den Eijnde, te Antwerpen.

Is hij de zoon van deze laatste, dan is Quinten wel zeker een Antwerpenaar; is hij een afstammeling der twee eersten, dan is nog niets ten voordeele van Leuven beslist, want wie zegt ons dat deze misschien ook niet van Antwerpen waren, eenigen tijd te Leuven gewoond hebben, om later naar hunne geboortestad weder te keeren.

Men ziet het, er moeten, ten einde over dit punt te kunnen beslissen, meerdere afdoende bewijzen gegeven worden, welke ons misschien den eenen of anderen dag door schrandere mannen zullen geleverd worden, als vrucht hunner onophoudende opzoekingen.

Wat er ook van zij, Massys mag als Antwerpenaar beschouwd worden, het is aan den oever der Schelde dat hij gewoond heeft, dat hij zich op de schilderkunst heeft toegelegd, en het grootste deel zijner wonderbare scheppingen heeft voortgebracht, welke zijnen naam eenen eeuwigen roem en luister zullen bijzetten. Onder dit oogpunt kan hij ons, evenmin als Rubens, bewist worden.

Het jaar zijner geboorte wordt door velen als 1466 opgegeven, doch ons dunkens moet dit wel een tiental jaren vroeger dagteekenen, zie hier waarom:

Quinten's twee oudste kinderen waren meerderjarig in 1508; en daar volgens de Costuymen van Antwerpen, de meerderjarigheid op vijf-en-twintigjarigen leeftijd gesteld was, moet Quinten rond het jaar 1480 zijn in den echt getreden; iets dat niet aan te nemen is van eenen man die slechts in 1466 zou geboren zijn.

Zijn eerste beroep was smid, in deze hoedanigheid mag hij reeds als kunstenaar aanzien worden; daarvan getuigen de werken die hij alsdan uitvoerde. Deze dragen den stempel reeds van dit vernuft, hetwelk de verhevene geesten kenmerkt.

Het ijzer werd door hem met veel gemak tot allerlei sierlijke vormen gesmeed, bloemen en vruchten levendig nagebootst rezen als bij tooverslag onder zijnen hamer uit.

Wie van ons heeft niet dikwijls de pomp bewonderd, welke zich op de Handschoenmarkt terstede verheft? Het loofwerk daarvan wordt aanzien als door Quinten gesmeed, en volgens de overlevering zou hij daarvoor slechts een stuk ijzer en eenen hamer gebruikt hebben.

Boven op de pomp staat het afbeeldsel van Antigoon, en welke Antwerpenaar kent de legende niet van dezen reus, die eene ware plaag was voor de zeevaarders? Zij werden door hem gemarteld, moesten eenen rijken tol betalen, en wanneer zij het waagden hem te bedriegen, hakte hij hun de rechterhand af, om ze in de Schelde te werpen. Quinten heeft den reus afgebeeld, op het oogenblik dat hij deze wreede daad uitoefent.

Dit kunststuk door gansch de wereld beroemd, moest den jongen smid eene bron van welvaart openen; verscheidene kerken deden hem bestellingen, tot zelfs over zee was zijn naam bekend geworden, daar Engeland hem gelastte de grafzuil van haren koning Edward IV te vervaardigen.

Massys was een schoone jongeling onder alle opzichten, zijne wezenstrekken waren regelmatig en indrukwekkend, lange haren golfden rondom zijn breed voorhoofd, en in zijne blikken was moed en wilskracht te lezen. Sterk gespierde leden, struische handen getuigden dat hij een dapper werkman zijn moest.

Wanneer de meisjes den jongen smid op hunne wandeling ontmoetten, roemden zij onder

[p. 208]

elkander zijnen schoonen lichaamsbouw en zijne bevallige houding, spraken met lof over zijne werken, met begeestering over zijne zachte inborst, en allen waren het eens om te besluiten dat Quinten het ver in de wereld zou gebracht hebben. Meer dan eene schoone achtte zich gelukkig eenen vriendelijken groet van den vernuftigen ambachtsman te ontvangen; hoevele zouden hun hartje niet met blijdschap en liefde aan den jongeling geschonken hebben; doch deze dacht voor het oogenblik niet aan zulke zaken; zich gansch aan den arbeid toewijdende, was hij de troost en de steun zijner moeder; elkander liefhebbend doorworstelden zij samen de moeielijkheden, welke zich in dit leven opdoen, en wanneer deze brave zoon des avonds aan den huiselijken haard, eenige uren in gezelligen kout kon doorbrengen, achtte hij zich voldaan en gelukkig.

Doch de ziekte, die zoowel in het paleis der rijken als in de hut des armen binnendringt, kwam weldra ook in zijne nederige woning aankloppen, en met haar traden lijden en nood er binnen. Op het ziekbed uitgestrekt klaagde de jonge smid dat hij zijnen dagelijkschen arbeid niet kon verrichten; en wanneer hij sprak van zijne moeder, welke weldra aan de grootste ellende zou blootgesteld zijn, rolden warme tranen over zijne bleeke wangen. Dit wekte het medelijden op zijner vrienden, welke zoo min rijk waren als hij, doch naar middelen uitzagen om het beproefde gezin behulpzaam te kunnen wezen.

Rond dit tijdstip was de vastenavond aanstaande, en volgens een oud gebruik vereenigden zich alsdan degenen, welke in het jaar door eene zware ziekte waren geteisterd geweest, om stoetsgewijs door de stad eene bedevaart te doen, ten einde God voor de bekomene genezing te danken.

Deze droegen flambouwen met bloemen versierd en deelden op hunnen doortocht aan de kinderen godvruchtige prenten uit. Een van Quinten's vrienden raadde hem aan zulke prenten te kleuren, ten einde zijne ledige uren door te brengen, en ter zelfder tijd eenige stuivers te verdienen. Hij volgde dezen raad en gelukte ten volle in zijne onderneming; een ieder prees zijn werk, want nooit had de speelzieke jeugd zulke schoone prenten te zien gekregen.

Quinten was schilder geboren, doch onbewust van het kunstvuur dat in zijnen boezem blaakte, moest men hem slechts het penseel in de hand leggen om hem dien toestand klaarlijk blijkbaar te maken.

Genezen zijnde, vatte hij opnieuw den smidshamer op, dit prentenkleuren hem niet genoeg opbrengende om in zijn onderhoud en dat zijner moeder te kunnen voorzien.

Hij was toen ongeveer twintig jaren oud, en voelde zich door een gevoel overmeesterd, hetwelk hem tot hiertoe was onbekend gebleven. Alijt van Tuilt, een jong bekoorlijk meisje, was het geliefde voorwerp zijner droomen geworden; hij beminde ze met al het vuur aan twintigjarige harten eigen, doch de liefde was voor hem geen bed van rozen. Quinten had eenen medevrijer, die meer kans tot gelukken had dan wel hij, daar het een rijk schilder was.

Alhoewel de schoone Alijt den jongen smid de voorkeur schonk, boezemde zijn ambacht haar zooveel afschuw in als dat van den schilder haar behaagde. ‘Quinten,’ zegde hem eens het meisje, ‘waarom toch zijt gij geen schilder; hoe gelukkig zouden wij samen het leven doorbrengen, geen lot zou benijdenswaardiger zijn dan het onze.’ En hij, bekoord door de zachte blikken zijner geliefde, zag voor zijnen geest zich een schouwspel ontrollen, dat een zoete lach tooverde op zijne wezenstrekken, hij dacht aan eene gansche toekomst aan hare zijde gesleten, altoos te zamen, beiden droomen en genieten, elkanders vreugd en smarten deelen; kon wel hinderpaal machtig genoeg zijn, zulk een lot te verhinderen?

de celuksdroomen eens snijders, naar antoni rotta.

En dan des Zomers, als de avond zijne frissche koelte over bosch en velden heenspreidt, en de lucht bezwangerd is met den zoeten geur der bloemen, met haar wandelen onder de dichtbewassene beukenlanen, het lied des nachtegaals als eene zachtruischende muziek aanhooren, zich spiegelen in de klaterende beek, zich verlustigen in het beschouwen der rijpende korenhalmen, en wanneer het klokje van de naastgelegene dorpskerk zijne zoetluidende tonen in het ronde spreidt, met den geest naar hooger sferen opstijgen, droomen van vrede en van liefde, het aardsche wee vergeten om zich aan de bron der hemelpoëzij met volle teugen te kunnen laven.

Hoe verleidend lachte hem dit leven tegen, dat moed en volharding hem konnen schenken, hoe begeesterend waren zijne blikken, hoe machtig waande zich op dit oogenblik de jonge smid, welke de hand gevat had zijner geliefde, om ze dikwijls en teederlijk te kunnen drukken.

Het meisje staarde hem met smeekende blikken aan, Quinten, door eene onzienbare macht voortgezweept, scheen een gewichtig besluit genomen te hebben; het meisje minzaam tot zich trekkende, riep hij vol vervoering uit: ‘Voor u wil ik schilder worden, zwoegen van den morgend tot den avond; mocht uwe hand het loon mijner pogingen worden.’

Sinds dit oogenblik heeft hij zich met iever op de schilderkunst toegelegd, de hand gestaald door de liefde verrichtte hij wonderwerken, met moed en vlijt streefde hij voort, en weldra bezat de Scheldestad eenen schitterenden perel te meer aan hare heerlijke kroon.

Het meisje had woord gehouden; niet zoo haast had Quinten genoegzame blijken zijner kunst gegeven, of alles werd bereid gemaakt om de bruiloft eens echt vroolijk te vieren.

Het moet er lustig toegegaan zijn aan de welvoorziene tafel, waar de wijn gulhartig werd rondgeschonken, en menige teug gedonken werd op het heil van den jongen schilder en zijne geliefkoosde bruid.

De liefde, welke zoovele wonderen verricht heeft, en aan wie eene zoo groote macht wordt toegeschreven, maakte dus van eenen smid eenen schilder, evenals te Napels het geval was met Antonio Solaria, een Boheemschen ketellapper, welke schilder werd, om de hand te winnen der dochter van een der grootste schilders van Italië.

Nog andere vertellingen zijn in omloop aangaande de reden, waarom Quinten den hamer en het aambeeld zou verwisseld hebben tegen penseel en palet, het is eene ingeborene gewoonte des volks, het leven zijner geliefde zonen met zooveel verdichtsels mogelijk te doorweven, doch daar de aangehaalde reden door niemand is betwist geworden, mag ze wel als echt aanzien worden.

Molanus beweert dat Massys zich in de schilderkunst ging oefenen onder de leiding van zekere Rogier; die men denkt Rogier van der Weyden te zijn.

Het is waarschijnlijk dat de schrijver hier van der Weyden de jongere bedoelt; daar die eerst in het jaar 1528 als vrijmeester in de St.-Lucas-Gilde werd aangenomen.

Even onmogelijk schijnt het, dat Massys in het werkhuis van Rogier van der Weyden den oudere gearbeid heeft, daar deze reeds lang overleden was, wanneer Quinten schilder werd.

Rogier van der Weyden, de oudere, grootvader van den jongere, had te Brugge onder de leiding van Van Eyck zijne studiën volmaakt; in hem zien we reeds die strekking tot verwezenlijking zijner figuren, op welks punt Massys van de oude Vlaamsche school teenemaal is afgeweken.

Vele beweren dat Quinten zonder iemands toedoen schilder werd; Van Mander zegt ook in een bijvoegsel van zijne beschrijving over den smid schilder. ‘Quityn Macys hadde 't schilderen bij niemant gheleert,’ doch zou het wel mogelijk zijn, wanneer men altijd op zich zelve heeft gesteund, een zoo machtig genie te worden.

Wij gelooven het niet, en is de bevestiging van Mander waarheid dan toch moet Massys in Van der Wegden's werken stof genoeg tot studie gevonden hebben, en zeker zullen de gewrochten van den deken der oude Vlaamsche school als toonbeelden aan den jongen schilder verstrekt hebben.

(Wordt voortgezet.)