De Nieuwe Belgische Illustratie. Jaargang 2

[p. 113]

[Nummer 15]

Onze gravures.

Geert Groote en de broeders des gemeenen levens.

geert groote te midden zijner leerlingen, naar de aquarel van a.j. derkinderen.

De meesterlijke aquarel van A.J. Derkinderen, waarnaar de eerste gravure van dit nummer vervaardigd is, roept ons een der grootste en verdienstelijkste mannen voor den geest, die de godsdienst in de middeleeuwen heeft opgeleverd. Het is Geert Groote, de stichter der beroemde Broederschap des Gemeenen Levens, die zich voor de kristelijke wetenschap en het volksonderwijs zulke groote verdiensten verworven heeft.

Naar aanleiding van dat keurig tafereel, achten wij het niet ongepast, hier de voornaamste levensbijzonderheden van dien beroemden man aan te stippen. Den 20^en Augustus van het vorig jaar was het juist 500 jaar geleden, dat de dood zijn verdienstelijk leven in den volsten bloei afbrak: Geert Groote had eerst den leeftijd van vier en veertig jaren bereikt, toen hij stierf als offer zijner naastenliefde, weggerukt door de vreeselijke ziekte, die hij had opgedaan bij het bezoeken van een pestzieken vriend.

In 1340 te Deventer uit zeer aanzienlijke ouders geboren, bezocht Geert Groote achtereenvolgens de scholen zijner vaderstad, van Aken en Keulen en werd op vijftienjarigen leeftijd, ter voltooiing zijner studiën naar Parijs gezonden, waar hij reeds drie jaar later tot meester in de vrije kunsten, dat is doctor in de wijsbegeerte, bevorderd werd. Hoog begaafd naar lichaam en geest, maakte hij de snelste vorderingen; zijne eerzucht dreef hem naar de bloeiende hoogeschool van Praag en vervolgens vergezelde hij een gezantschap uit zijne geboorteplaats naar het pauselijk hof te Avignon. Zijn vlug verstand en zijne diepe geleerdheid, welke door zijn bijzonder gemak van uitdrukking en zijne meesterschap in het redetwisten op het schitterendst uitblonken, deden hem overal opmerken; de kerken van Aken en Utrecht stelden er eene eer in hem, hoe jong ook, onder hunne kanunniken te tellen; te Keulen was hij de Meester gevierd boven allen; in één woord, als jongeling stond hij reeds op eene hoogte van roem, waarnaar menig grijs geleerde begeerig opzag.

Dit alles verblindde den eerzuchtigen jongeling, en hij leefde slechts voor zijne eigene grootheid, tot hij plotseling het ijdele en zondige van zijn streven inzag en besloot zich met onvermoeiden ijver aan edeler en nuttiger arbeid, het heil der zielen te wijden.

Die taak bestond in het prediken der boetvaardigheid te midden van het zedenbederf zijner eeuw, en weldra zag men hem het geheele land doortrekken, alom het woord Gods verkondigende en de menigte bezielende door zijne heilige, welsprekende taal.

Overal waar hij, hetzij in de kerken, hetzij op de openbare pleinen als prediker optrad, verdron-

[p. 114]

gen zich duizenden om den grooten redenaar te hooren en de woorden van wijsheid op te vangen, die als een onuitputtelijke stroom van zijne lippen vloeiden. En als hij zweeg, bleef men wachten om hem nogmaals te hooren, zoodat hij meermalen tot tweemaal daags den kansel besteeg.

Als een onvermoeide boetgezant trok hij het geheele land rond, overal predikende en onderwijzende, tot eindelijk de naijver wist te bewerken, dat den welsprekenden redenaar de kansel ontzegd werd.

Nederig onderwierp zich de groote man aan dit harde verbod, en het voorbeeld dier stichtende onderwerping was misschien wel het krachtigst sermoon, dat hij ooit gehouden heeft. Nooit heeft Geert Groote sedert den kansel meer beklommen, maar zijn ijver vond weldra andere middelen, om zich verdienstelijk te maken.

Reeds tijdens zijne werkzaamheid als prediker had hij eenige jongelingen aan zich weten te verbinden, ten einde hem behulpzaam te zijn in het afschrijven van kostbare handschriften, werken over wijsbegeerte, godgeleerdheid en andere wetenschappen, die hij ijverig verzamelde. De boekdrukkunst was nog niet uitgevonden; er bestond dus geen beter middel dan het vermenigvuldigen der handschriften om kennis en kristelijke beschaving in den ruimst mogelijken kring te verspreiden. Doch Geert Groote had hierbij nog iets anders op het oog; die jongelingen vereenigde hij allengs om zich heen tot eene soort van broederschap, wier raadsman, leermeester en bestuurder hij was. Uit deze kleine vereeniging ontstond de later zoo vermaard geworden broederschap des Gemeenen Levens.

Op het voorstel van den priester Florens Radewijns, van Leerdam, vereenigden de klerken zich in ééne gemeenschappelijke woning en leidden onder toezicht van Geert Groote en het geestelijk bestuur van Radewijns een kloosterlijk leven van gehoorzaamheid, armoede en kuischheid, zonder zich echter door bepaalde beloften te binden. Wat die broederschap, waaraan de pausen later hunne hooge goedkeuring hechtten, in verloop van tijd voor de kristelijke wetenschap en het volksonderwijs in de Nederlanden en zelfs daarbuiten geworden is, kan men eenigszins opmaken uit de volgende getuigenis van den grooten Duitschen geschiedvorscher Johannes Jansen:

‘De scholen der Broederschap van het Gemeene Leven (want later richtten zij scholen op), door Gerardus Groote in de Nederlanden gesticht, oefenden den grootsten invloed uit op den staat der beschaving van het Duitsche volk. De nederzettingen der Broeders breidden zich langzamerhand uit opwaarts langs den Rijn tot in Zwaben, en op het einde der 15^de eeuw strekten zij zich uit van de Schelde tot de Weichsel en van Kamerijk door geheel Noord-Duitschland heen tot aan Kulm in West-Pruisen. In die broederscholen werd de kristelijke opvoeding veel hooger geschat dan het bloote weten, en als hoofddoel werd beschouwd de godsdienstig praktische vorming der jeugd, de aankweeking en bestendiging eener vroomheid, die zich door werken toont. Het geheele onderricht was doortrokken van een kristelijken geest; de scholieren leerden den godsdienst beschouwen als den drager van het geheele menschelijke bestaan, als den grondslag van alle ware beschaving. Daarenboven werd hun eene aanzienlijke hoeveelheid kennis en eene goede methode voor verdere studie medegedeeld, waardoor zij eene ernstige liefde opvatten voor zelfstandigen, wetenschappelijken arbeid.

‘Van alle zijden stroomde eene leergierige jeugd dezen inrichtingen toe. Men kan haren uitgestrekten werkkring reeds hieruit beoordeelen, dat het getal der leerlingen te Zwolle niet zelden 800-1000, te Alkmaar 900, te 's-Hertogenbosch 1200 en te Deventer omstreeks het jaar 1500 zelfs 2200 bedroeg. Daar het onderricht kosteloos werd gegeven, stonden ook voor de minder gegoeden deze inrichtingen open; ook in de Duitsche steden, waar de Broeders zelven geene scholen oprichtten, waren zij toch werkzaam voor het onderwijs, wijl zij het waren die de leermeesters vormden voor de stadsscholen, die het leergeld betaalden voor de arme kinderen en dezen van boeken en verdere schoolbehoeften voorzagen.’

Het tafereel van den schilder Derkinderen verplaatst ons in het stille en toch zoo bedrijvige fraterhuis, waar de Broeders rondom hun beminden meester vergaderd zijn. Geert Groote zit in zijn hoogen zetel achter den lezenaar, met een boek in de hand en een foliant voor zich opgeslagen; hij ontvangt de jonge klerken, die hem hun arbeid komen brengen of om nieuwe handschriften ter copiëering komen vragen. Uit eene zware kast, die den boekenschat der kleine gemeente bevat, worden nieuwe boeken tot afschrijven te voorschijn gehaald, terwijl de pas vervaardigde handschriften met kennersoogen door de Broeders in oogenschouw worden genomen.

De levendigheid der samenstelling, de waarheid en natuurlijkheid der voorstelling, de nauwkeurigheid in de stoffeering, de meesterlijke uitvoering en de beminnelijke eenvoud van het geheel maken deze aquarel tot een kunstwerk, zoowel den talentvollen schilder, als zijn onderwerp ten volle waardig.

De arme-zondaarsklok te Breslau.

Deze gravure, ontleend aan eene oorspronkelijke teekening, geeft ons het inwendige van eenen eerwaardigen bouw te aanschouwen. Het is een der beide hooge torens van de Magdalena-kerk te Breslau, welke tijdens de hervorming een protestantsch bedehuis is geworden. De reusachtige klok, vereeuwigd door de ballade van Willem Müller, Der Glockengusz zu Breslau, werd in het jaar 1386 door Michael Wilden gegoten. Zij weegt 113 centenaars en draagt een opschrift in het oud-Duitsch en Latijn, vermeldende het jaartal der vervaardiging en den naam van de klok, welke bij den doop Maria genoemd werd.

Tot het jaar 1526 werden de klokken beurtelings geluid, wanneer een ter dood veroordeelde van de gevangenis naar het schavot werd gevoerd; toen besloot de raad van Breslau voortaan slechts de grootste klok, welke hier is afgebeeld, te doen luiden.

Door de galmgaten van het klokkenhuis geniet hij, die zich de moeite wil geven tot deze verdieping (de vijfde van den toren) op te klimmen, een prachtig uitzicht op de oude stad. Voor dit heerlijk panorama zal iedere vreemdeling, die de merkwaardigheden van Breslau wil kennen, zich gaarne eenige vermoeienis getroosten. Van den beganen grond tot de verblijfplaats van den torenwachter telt de bezoeker niet minder dan tweehonderd en zeventig trappen.

De Zuiderzee en de nieuwe droogmakingsplannen.

Het welslagen der droogmaking van het Haarlemmermeer heeft de aandacht onzer Noorderburen natuurlijk gevestigd op eene onderneming van denzelfden aard, ofschoon echter vrij omvangrijker en gewichtiger: de droogmaking namelijk van de uitgestrekte Zuiderzee.

Dit vraagstuk, sinds vele jaren reeds druk besproken, is op het oogenblik weer volop aan de dagorde. De behoefte aan werkverschaffing, die zich tegenwoordig in Holland doet gevoelen, noopt vooreerst om uit te zien naar eene nationale onderneming, waardoor gedurende een aantal jaren duizenden handen aan werk zouden kunnen geholpen worden.

Daarenboven schijnt de schrikbarend toenemende landverhuizing er op te wijzen dat Nederland te klein wordt voor zijne aangroeiende bevolkingen, dat duizenden landbouwers genoodzaakt zijn een goed heenkomen te zoeken buiten hun vaderland, hetwelk niet meer toereikend is om hen allen te voeden. Welnu! de aanwinst van nieuwe vruchtbare gronden, zooals de bodem der Zuiderzee naar alle waarschijnlijkheid zal opleveren, zou velen, die anders in den vreemde brood moeten gaan zoeken, de gelegenheid openen, zich in het vaderland een bestaan te verschaffen, want door de droogmaking der Zuiderzee kan eene geheele provincie worden toegevoegd aan het Nederlandsche grondgebied, dat voor een groot gedeelte aan de baren der zee ontwoekerd werd. Om deze belangrijke onderneming tot een goed einde te brengen zouden de ingenieurs Buma en Van Diggelen, - wier laatste plans door de meeste in de zaak betrokkene besturen goedgekeurd werden - de Zuiderzee afsluiten, ten einde later gemakkelijker gedeeltelijke droogmakingen te kunnen bewerkstelligen. Zij meenen zoodoende de rampen van overstrooming door stormvloeden af te wenden en de verwoestende vloedgolf der Noordzee uit het hart des lands te keeren, waardoor de verbazend kostbare zeeweringen langs de Zuiderzee tot eene kleinere dijkslengte beperkt en het binnenland tevens tegen overstroomingen gerust gesteld zou worden. Is eenmaal de Zuiderzee, door het leggen van een dam van Enkhuizen naar Stavoren afgesloten - wanneer dit technisch uitvoerbaar moge blijken, wat wij niet gelooven - en in eene binnenzee of zoetwatermeer herschapen, dan zou men gemakkelijk tot droogmakingen op kleine schaal kunnen overgaan en slechtere gronden door betere beslibbing der rivieren daartoe kunnen voorbereiden.

Het ligt voor de hand welk een voordeel zulk een dam tusschen Enkhuizen en Stavoren al aanstonds voor het spoorwegverkeer zou opleveren. Daardoor toch zouden de beide spoorlijnen, welke onderscheidenlijk te Enkhuizen en te Stavoren doodloopen en door een stoombootveer met elkaar in gemeenschap moeten worden gehouden, rechtstreeks tot ééne doorloopende lijn verbonden kunnen worden, zoodat Amsterdam voortaan de kortst mogelijke gemeenschap zou hebben met Noord-Duitschland, Rusland enz., - iets wat met het oog op Amsterdams Noordzee-haven en den doorvoerhandel van groot belang zou zijn.

Er bestaat dus kans dat in eene niet verwijderde toekomst Nederland eene provincie rijker worden en de Zuiderzee met hare schilderachtige oevers geheel verdwijnen zal. Met het oog daarop gelooven wij dat de fraaie gezichten uit de omgeving der Zuiderzee, welke wij onzen lezers in dit nummer aanbieden, hun niet onwelkom zullen zijn. In het midden ontwaren wij Enkhuizen, een der schilderachtigste havenplaatsen aan de westkust der Zuiderzee, met hare kleine bevallige haven en hare merkwaardige oude waterpoort. Daaronder zien wij Hoorn met den niet minder merkwaardigen toren, die zich aan den ingang der binnenhaven verheft. Hoorn bewaart nog vele herinneringen aan den tijd, toen een harer zonen den naam zijner vaderstad gaf aan de zuidelijke spits van Amerika; de stad telt verscheidene huizen van vóór het jaar 1500 en twee daarvan prijken met gebeeldhouwde voorstellingen van zeeslagen, op de Zuiderzee bevochten.

Daarnevens zien wij eenige bewoners van het eiland Urk, dat met Marken en Schokland het eenig overblijfsel vormt van het land, dat bij den geweldigen storm van 1282 door de zee werd verzwolgen, en dat men thans weer van onder de golven wil te voorschijn brengen. Als dat plan verwezenlijkt wordt, zal Urk een der steunpunten zijn van den dam, die de beide oevers der Zuiderzee zal verbinden; en dat het daartoe uitstekend geschikt is, daarvoor staan de rotsen aan de westzijde van het eiland ons borg.

De overige tafereeltjes verplaatsen ons op den IJsel, welks uitmonding de groote moeilijkheid is, waarop de afsluiting der Zuiderzee tot dusverre is afgestuit, of in de omgeving van het scheeprijk Amsterdam, dat in zoo hooge mate bij de onderneming betrokken is.

[p. 115]

Wereldtentoonstelling van Antwerpen. - De dranken. - De uitstallingen der firma Bal en Cie.

Zijn de verschillende landbouwprodukten, de gewone eetwaren, de specerijen en lekkernijen op de Tentoonstelling in ruime mate door heerlijke specimens vertegenwoordigd geweest, toch moesten deze mondbehoeften in verscheidenheid en aantal onderdoen voor de dranken, die in de onderscheidene afdeelingen in kwistigen overvloed voorhanden waren. En wordt soms een of ander volk wel eens aangeduid als gevende de voorkeur aan de vloeibare zelfstandigheden boven de vaste teerspijzen, de ontelbare schilderachtige trofeën van tonnen en flesschen, alom in de Tentoonstelling opgericht, hebben voldoende bewezen dat al de natiën zonder onderscheid vaderlandsche dranken bezitten, voor welke zij eene meer dan noodzakelijke voorliefde voeden. In het barre Noorden, waar geen wijnstok tieren wil, stelt men zich schadeloos voor het gemis van het druivennat, door de fabrikatie van allerlei lekkere likeuren, zonder daarom de biernap in het minst te verwaarloozen. Zoo bezit Rusland zijn heerlijken Kummel, Zweden zijn smakelijken Punch, Holland zijn verwarmenden Schiedammer en zijne Bittertjes. In het welige Zuiden schijnt het druivensap schier onverdeeld te heerschen, als wij ten minste mogen voor grondslag nemen de onafzienbare stapels flesschen met onopsombare wijnen, waarmede Frankrijk en Italië in afzonderlijke zalen op de Tentoonstelling pronkten. Duitschland schijnt meer bier en rhijnwijn dan sterke dranken te verorberen, maar België wettigt ook ten opzichte van het vochtgebruik volkomen zijne plaats in het midden van Europa. Men drinkt hier alles: inlandsch en uitheemsch bier, wijnen en likeuren uit alle streken, maar vooral den vaderlandschen Klaren. Dit zou men in alle geval gezegd hebben, bij het zien der prachtige tentoonstellingen van de Antwerpsche stokerijen Van den Bergh, Meeus en Bal, op welke uitstallingen verbazingwekkende cijfers van fabrikatie en uitvoer te lezen stonden. Op onze laatste bladzijde geven wij eene afbeelding van de sierlijke kolom, die door de stokerij De Kroon in de middenhal was opgericht.

Zooals men op deze kleine houtgravure bemerken kan, bestond de uitstalling der heeren Bal en Cie hoofdzakelijk uit eene hooge kolom, waarboven De Kroon, het fabriekmerk van het huis, prijkte. Rond dezen zuil, die een meter middellijn en omtrent de hoogte van een huis van twee verdiepen had, bevond zich eene schroefsgewijze geplaatste rei geneverflesschen, en aan zijnen voet ontwaarde men vier hoornen van overvloed, waaruit koornaren, naast blauwe en roode koornbloemekens afhingen. Het vierkantig voetstuk, waarop de kolom rustte, droeg op zijne vier zijden afbeeldingen van de stokerij, de mouterij, de stallen en de verbinding van den ijzerenweg. Bokalen en flesschen van onderscheidene grootte, alle met genever gevuld, garnierden het lagere gedeelte der uitstalling en als het gouden zonlicht op den kristalhelderen inhoud dezer flesschen viel, dan glinsterde hij u als een reusachtige diamant tegen en zou de preutschte dame tot een slokje bekoord hebben. Het benedendeel der uitstalling was samengesteld uit genevervaten, die insgelijks het fabriekmerk droegen. Kortom, het geheel leverde een schoon, volstrekt niet alledaagsch, zelfs een trotsch gezicht op en is door al de bezoekers der Tentoonstelling te recht bewonderd geworden. In hoeverre deze bewondering bij sommige wandelaars tot opgetogenheid steeg, na het proeven van een welgevuld glaasje allerfijnsten, parelenden genever, dat op sommige uren van den dag vriendelijk en gratis aangeboden werd, hebben vele Antwerpenaars met mij dikwijls kunnen bestatigen.

De stokerij ‘De Kroon,’ die in 1862 gesticht werd, bevindt zich te Merxem, naast de vaart, zoodat de schepen rechtstreeks voor de fabriek kunnen laden en lossen. Men kan er ongeveer 40.000 liters genever per dag voortbrengen, waarvoor dan aan den Staat omtrent 23.000 franks rechten betaald moeten worden.

Dit gesticht bevat ook eene landbouwinrichting, want in stallen, welke bij de stokerij gelegen zijn, bevinden zich gemiddeld 400 stuks vee voor de vetmesting en even zooveel melkkoeien. De groote hoeveelheid melk, welke deze dieren iederen dag voortbrengen, kan niet geheel verkocht worden in de bijzondere huizen te Antwerpen, waar zij rondgevent wordt, en in de openbare kiosken der Leien, waar zij des Zomers verkrijgbaar is gesteld. Men heeft dus, naast de stallen, eene boterfabriek ingericht, die per dag negen tot tienduizend kilo margarine of spaarzame kunstboter oplevert. In den tuin der Tentoonstelling hebben de vreemdelingen van de lekkere melk uit de stallen der stokerij De Kroon een proefje kunnen nemen. Het nette gebouw, in den vorm van een Zwitsersch huisje, dat door de Antwerpsche melkinrichting nabij de Bondsbakkerij opgericht was, is door duizenden en duizenden bezocht geweest. Uiterst zuiver, ja met eene zekere soort van pracht, stonden de bonte, glanzende koeien daar gestald, wier versche en warme melk door frissche Antwerpsche meisjes, in Kempische boerinnekens uitgedost, van den morgen tot den avond onafgebroken verkocht werd.

Het huis Bal en Cie heeft er aan gehouden op de Tentoonstelling eene plaats in te nemen, die op de hoogte was zijner welgevestigde faam in binnen- en buitenland. Het heeft, evenals de alomgekende firma's Vanden Bergh en Meeus, den zoo belangrijken Antwerpschen nijverheidstak der geneverstokerij waardig vertegenwoordigd, en het eerediploma, dat aan de heeren Bal en Cie door den Jury gestemd werd, is voorzeker eene der bestverdiende belooningen der gansche Tentoonstelling.