|
| |
| |
| |
L. Hornstra
wilhelm reich en de sexualiteit
Er is zeker enige aanleiding toe, eens aandacht te schenken aan Wilhelm Reich, (1897-1957), een bekend psychoanalyticus, marxist, communist, onderzoeker van het fascisme, voorstander van een ‘bevrijde’ sexualiteit. Zowel in Provo- als in anarchistische kringen (De Vrije van februari 1967) besteedt men aandacht aan hem, en ook Jack Kerouac en Norman Mailer zouden dat doen.
Ik introduceerde Wilhelm Reich in Nederland in 1935 in het maandblad Bevrijding van De Ligt cum suis door in het kort iets te bespreken van zijn publicaties: ‘Der triebhafte Charakter’ (1925), ‘Die Funktion des Orgasmus’ (1927), ‘Der sexuelle Kampf der Jugend’ (Sexpol 1932), ‘Charakteranalyse’ (Sexpol 1933), ‘Massenpsychologie des Faschismus’ (2e druk, Sexpol 1933), ‘Dialektischer Materialismus und Psychoanalyse’ (Sexpol 1934), ‘Psychischer Kontakt und vegetative Strömung’ (Sexpol 1935), ‘Der Einbruch der Sexualmoral’ (2e druk Sexpol 1935), voorts van de toen verschenen afleveringen van de Zeitschrift für politische Psychologie und Sexualökonomie onder redactie van Ernst Parell, en nog van brochures van Karl Teschitz, ‘Religion, Kirche, Religionsstreit in Deutschland’ en van Ernst Parell, ‘Was ist Klassenbewusstsein?’
Zijn publicaties gingen door, eerst nog in Skandinavië, waarheen hij eind 1932 uitgeweken was, later in de Verenigde Staten: ‘Die Sexualität im Kulturkampf’ (2e druk, Sexpol 1936), ‘Experimentelle Ergebnisse über die elektrische Funktion von Sexualität und Angst’ (Sexpol 1937), ‘Orgasmusreflex, Muskelhaltung und Körperausdruck’ (Sexpol Verlag 1937), ‘Die Bione’ (Sexpol 1938), ‘Bion experiments on the cancer problem’ (Sexpol 1939), ‘The discovery of the Orgone’, vol 2: ‘The Cancer Biopathy’ (1948), ‘Listen, little Man!’ (1948), en vertalingen en bewerkingen van zijn voorheen in het Duits verschenen werken. Van al zijn geschriften is alleen het Duitse ‘Charakteranalyse’ van klassieke waarde (de Amerikaanse uitgave van 1948 bevat veel onleesbaar materiaal van later datum).
Ik heb al deze werken opgenoemd omdat zij typerend zijn. Reich was een uitzonderlijk begaafd man die geheel krankzinnig is gestorven.
De zware paranoïde schizofrenie waaraan hij leed, begon zich in Duitsland al te openbaren. Hij voelde zich achtervolgd en wist de ‘achtervolging’ eventueel te provoceren. De psychiater kan in
| |
| |
bovenstaande titels zowel de angst als de ‘electrische beïnvloeding’ aflezen.
Toen ik in 1934 en '35 met zijn geschriften kennis maakte, was ik enthousiast. Hier was dan de man die Marx en Freud wist te combineren! Mijn verrukking over het matriarchaat kreeg een deuk door dr Dan. de Lange jr, de Utrechtse embryoloog, en door bestudering van ‘Woman in primitive motherright societies’ door J.H. Ronhaar (1931, Groningen en Londen). Toen kwamen Ruth Benedict en Margaret Mead onze aandacht vragen en begonnen wij naast Freud ook ethnologen te lezen. Dit alles is neergelegd in artikelen van verscheidene handen in Bevrijding en De Wapens Neder van 1936 en 1937.
Toen men in Nederland een filiaaltje van Reichs beweging in Skandinavië wilde oprichten, heb ik toch maar voor de eer bedankt. Tijdens de oorlog heeft Geers mij nog enkele jongelui toegestuurd voor hetzelfde doel. Doch toen was de stoornis van Reich al zichtbaarder.
Wilhelm Reich werd geboren in 1897 in Burgenland, Oostenrijk, als zoon van een welgestelde landeigenaar en hereboer. Toen de vader in 1914 overleed, was Wilhelm nog op het gymnasium. Hij was soldaat van 1915 tot het eind van de oorlog, studeerde medicijnen te Wenen, specialiseerde zich in de neurologie en psychiatrie. In 1924 werd hij assistent bij Freud, in 1928 directeur van het Psychoanalytisch Instituut in Wenen. Daar hij meende dat voor de psychoanalyse ook een meer sociale taak was weggelegd, werd hij lid van de Socialistische Partij van Oostenrijk en richtte daar ‘sexualpolitische’ werkgroepen op. Hij werd deswege in 1930 uit de partij gestoten. Hij ging naar Berlijn waar hij zowel aan het Psychoanalytisch Instituut als aan de Universiteit doceerde. Hij werd lid van de Kommunistische Partij van Duitsland waar hij weer cursussen gaf. Het partijbestuur vond zijn leer onmarxistisch en bourgeois, en zette hem in 1932 uit de partij. Bij de nadering van het nationaalsocialisme week hij eind 1932 naar Denemarken uit, waar hij onmiddellijk cursussen aan de jeugd ging geven en de socialisten en communisten tegen zich in het harnas joeg. Hij kreeg dan ook geen verlenging van zijn visum. Ook in Zweden ondervond hij visummoeilijkheden; Noorwegen maakte geen bezwaren.
| |
| |
In 1934 werd hij door de Duitse afdeling van de Internationale Vereniging voor Psychoanalyse geroyeerd, waarschijnlijk om politieke redenen; merkwaardig is dat hij op het internationale congres weinig steun en medewerking ondervond. De Noorse afdeling bood hem echter het lidmaatschap aan. De Noorse jaren van 1933 tot 1938 waren uiterlijk rustig. In 1938 publiceerde hij zijn geschrift ‘Die Bione’: bionen zouden een primitieve vorm van leven zijn die tijdens zijn experimenten spontaan uit niet-levend materiaal zou zijn ontstaan.
Daarmee was het met zijn rust gedaan: bijna iedereen keerde zich nu tegen hem, zowel wetenschapsmensen (fysici, medici, en anderen) die zijn onderzoekingen en zijn theorieën pure nonsens noemden, als de openbare mening. Het liep zo hoog, dat de regering bepaalde dat iedere psychoanalyticus voortaan speciale goedkeuring van het rijk diende te hebben.
Wederom emigreerde hij, wederom net op tijd. In 1939 vertrok hij naar de Verenigde Staten. Hij doceerde twee jaar aan de New School for Social Research In New York, en stichtte daarop een inrichting voor behandeling en research in de staat Maine. Inmiddels had hij, na de bionen, nu het ‘Orgone’ ontdekt, genoemd naar het woord orgasme. Zijn inrichting heette Orgone Instituut, de plaats waar het gebouw lag noemde hij ‘Orgonon’. Onder Orgone verstond hij de fundamentele energie, eerst van de sexualiteit, van het orgasme, van de orgastisch-electrische ontlading, dan breidde hij het begrip uit tot de basis-energie van de wereld, ja van het heelal. Het is de kosmische energie die overal aanwezig is; het is blauw van kleur; het wordt door de zon uitgestraald; het doodt ziektekiemen; rode bloedlichaampjes, chlorophyl in de planten, voortplantingscellen, alles zit er vol van.
Kanker is ermee te genezen. Bovendien is het meetbaar: de eenheid is een Org. En het kan verzameld, geconcentreerd, bewaard en aangewend worden: Reich heeft de orgone-accumulator uitgevonden.
Daarmee behandelde hij zijn patienten. Hij ontdekte een nieuwe energie-wet: spanning-lading-ontlading-ontspanning. Dit zou het levens- en wereldritme zijn. Reich combineerde de electrische oplading en onvoldoende ontlading met de mechanische ontspanning, namelijk door massage toe te passen naast de accumulatoren. Wanneer in een
| |
| |
mens immers de ontlading en de ontspanning onvolledig zijn, wordt hij, aldus Reich, ziek. Orgastische impotentie is, volgens Reich, de oorzaak van kanker, neurosen, psychosen, perversies, alcoholisme, aambeien, epilepsie, maagzweer, hoge bloeddruk, verkoudheid. Met de accumulator plus massage zijn deze ziekten te genezen. Men kan met de accumulator ook gloeilampen laten branden, een typhoon van richting doen veranderen, en regen verwekken. Orgone stelde hij gelijk met atoomenergie. Hij heeft, zei hij tenslotte, de Scheppingsdaad van het Heelal blootgelegd en het Paradijs op aarde aangekondigd.
Hij werd gevaarlijk in zijn opzienbarende krankzinnigheid, en werd voor het gerecht gedaagd. Hij wenste zich niet te verdedigen, doch waarschuwde dat de kern van Het Complot in Moskou zetelde en beoogde de Orgone-energie aan de VS te ontstelen.
Het komt ons onvoorstelbaar voor dat men deze doodzieke krankzinnige in 1956 tot twee jaar gevangenisstraf heeft veroordeeld (hij stierf in de gevangenis in het volgend jaar) en daarbij al zijn apparaten en geschriften heeft doen vernietigen. Dit geschiedde omdat geen gevolg was gegeven aan de rechterlijke uitspraak van 1954 waarbij stopzetting der experimenten gelast was wegens gevaar voor de volksgezondheid. Dat was geen onredelijke eis geweest, omdat Reich vele fervente volgelingen had die deze kwakzalverij met een heilig vuur uitdroegen, accumulatoren verhuurden en onder andere genezing van kanker beloofden.
Reichs dramatische tocht door Amerika, waarbij hij ‘woestijnen in vruchtbaar land herschiep’, en de wel erg gortige theorieën over de vliegende schotels die volgens hem niets anders waren dan ruimteschepen voortgestuwd door Kosmische Orgone Energie, worden levendig beschreven in een artikel van Ethel Portnoy Kousbroek in nr 1 van Randstad, herfst 1961 (Bezige Bij).
De fundamentele stelling van Reich, die hij altijd staande heeft gehouden, van Wenen tot Amerika, kwam er in het kort op neer, dat gehoorzaamheid en volgzaamheid ten opzichte van een (problematische) autoriteit wortelt in de sexuele onderdrukking van het kind in het gezin, later in school en maatschappij. In het begin is hij nog gevarieerd en
| |
| |
genuanceerd in zijn geschriften, doch steeds meer wordt hij een monomaan die letterlijk alle heil (ook genezing van kanker en de val van Hitler) verwacht van een ‘volkomen’ geslachtsgemeenschap, een ‘volmaakt’ orgasme. In zijn Oostenrijkse en Duitse tijd weet hij op intelligente wijze de ‘karakters’ van de mensen te onderkennen en te beschrijven als psychische organisaties van (deels noodzakelijke, deels neurotische, deels beide) afweer tegen voornamelijk sexuele wensen en angsten; later blijft er in zijn theorie niet anders over dan een beschrijving van de ‘pantsering’ tegen de sexuele drift enerzijds en het sociale oordeel (als instrument van de sociale onderdrukking) anderzijds. De strekking van zijn ‘Massenpsychologie des Faschismus’ komt er tenslotte op neer dat Hitlers fascisme ten onder gaat aan het vrije geslachtsverkeer tussen de Hitlerjugend en de Bund Deutscher Mädchen. Met de Bionen en Orgonen betreedt hij het terrein van de waan. Het lijkt wel duidelijk, dat de sexualiteit bij hem in diepste wezen een verboden en gevaarlijke zaak was; zijn hele leven heeft hij tegen dat innerlijk verbod gestreden en geprotesteerd en het conflict tot kosmische afmetingen vergroot - totdat hij in volslagen krankzinnigheid gestorven is.
In zijn eerste tijd heeft Reich ongetwijfeld grote waarde gehad voor de ontwikkeling van de psychoanalyse. Vooral de ontdekking dat het karakter van de mens niet zomaar een gegeven of een zelfverwerkelijking is, maar bovenal een subtiel en knap stuk organisatiewerk dat dienen moet om aandriften van binnen en aanvallen van binnen en buiten af te slaan, bleek van onschatbare betekenis. Op het punt echter dat hij de socialistische en communistische, en later ook de fascistische jongeren aanzet tot ‘vrije’ sexualiteit, is hij geen wetenschapsman meer, doch onbewust pleitbezorger in eigen zaak. Dat voelde men ook allerwege aan: men sloot hem uit en liet hem links (of rechts) liggen, er was geen zinnig gesprek met hem te voeren, iedere bewijsvoering ontbrak.
In revolutionaire bewegingen komen telkens gedachten aan grotere sexuele bevrediging en vrijheid naar boven. Men verbindt daar gaarne theorieën aan. Ik heb het nooit serieus onderzocht, maar het komt mij voor dat over sexualiteit weinig gesproken en gedacht wordt in
| |
| |
succesvolle revolutionaire periodes en episodes, des te meer echter tijdens het weg-ebben van het revolutionair élan. De sexualiteit lijkt eerder een wijkplaats voor teleurstellingen.
De fout van de meeste theorieën over de sexualiteit is, dat men de sexualiteit (of de verdringing ervan) als oorzaak van een gehele reeks verschijnselen ziet, terwijl het tegendeel waar is: de wijze waarop de mens zijn sexualiteit beleeft en nastreeft, is symptoom en gevolg van zijn innerlijke en sociale gesteldheid. De enorme sexualisering van de Westerse cultuur: films, boeken, foto's, kleding, accentuering der borsten, is een symptoom van de infantilisering van de Westerse mens. Deze infantilisering hangt samen met wat Marx (niet Hegel) onder vervreemding of aliënatie verstond. De van zichzelf vervreemde mens kan niet meer volwassen worden, hij blijft een kind dat aan de hand van de moeder loopt, de moeder met grote borsten, de moeder die een stuk sexualiteit moet toestaan, sexuele spelletjes uit de kinderkamer, de moeder voor wie men de vader verloochent. De Westerse mens laat zich onaneren door zijn lectuur, zijn films, zijn tijdschriften, zijn gehele cultuur, de mode van zijn vrouw en zijn vriendinnen. Hoewel de identificatieproblemen uiteraard verschillen, zijn man en vrouw, jongen en meisje, wat hun infantilisering in de Westerse maatschappij betreft, grotendeels gelijk.
De roep naar sexuele vrijheid moet men verstaan als een roep om toestemming om bepaalde gevoelens te mogen hebben. Een volwassen mens heeft deze toestemming niet nodig. De ‘gewaagde’ literatuur van de laatste jaren doet denken aan de giechelende kleine kinderen die een gehele middag vieze woorden zeggen; als de omgeving niet reageert, gaat het snel voorbij.
Vrije sexualiteit bestaat niet. Altijd is de sexualiteit in haar uitingen ingepast in de cultuur van die tijd en dat volk. Daartegen bestaat ook geen enkel bezwaar. ‘Pure’ sexualiteit komt men bij het dier tegen, niet bij de mens. Omdat de sexuele aandrift een enorme kracht is, vooral van vijftien- tot vijfentwintigjarige leeftijd, waaraan de mens gehoorzamen moet, heeft hij altijd moeite gehad deze kracht in zijn leven als eigen bezit te integreren. Zijn pogingen daartoe konden leiden tot beheersing, onderdrukking, verdringing, veroordeling, aanvaarding, vergoddelijking - al naar zijn door duizenden factoren bepaalde
| |
| |
cultuur. Er is geen sprake van, dat de mens ooit zijn sexualiteit bevredigde alléén ‘omdat het zo lekker is’. Dat is twintigste-eeuws bijgeloof. We worden gedrongen en gedwongen door heel sterke krachten die we als onpersoonlijk en buiten onszelf staand ervaren, maar we kunnen er alleen een persoonlijk, een menselijk antwoord op geven. Dit persoonlijke menselijke antwoord is voor een groot deel afhankelijk van de cultuur, met zijn eisen en angsten, waarin wij leven.
Niet de sexualiteit bepaalt de cultuur, doch de cultuur bepaalt de sexualiteit, zouden we kortheidshalve kunnen zeggen. Bepalen betekent dan: begrenzen en vorm geven. Dat de sexuele beleving verschilt tussen herders, landbouwers, veetelers, kooplieden, krijgers, stedelingen, industrie-arbeiders spreekt vanzelf. Het loont zeker de moeite dit te onderzoeken. Met ‘vrijheid’ heeft dit niets te maken. Vrijheid is een infantiel begrip, ontstaan uit de conflicten tussen kinderen en ouders.
‘Vrij’ betekent dan: ‘we zijn lekker niet bang’ of ‘mijn ouders willen mij laten begaan’; waar het al te duidelijk geponeerd wordt, rijst twijfel aan de waarheid.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd