De Nieuwe Stem. Jaargang 22

[p. 337]

Clarissa Jacobi
zeep

Ik had helemaal vergeten, dat ik een afspraak met hem had. Een afspraak met mijnheer Sulckin. Hij had me ongeveer een week van tevoren thuis opgebeld en daardoor had ik vergeten om de afspraak te noteren in het aantekenboek van het museum, waar ik als conservatrice werkzaam was. Ik had de vorige avond tot laat in de nacht overgewerkt, en ik had me juist voorgenomen om lekker vroeg weg te gaan en er een ochtendje van te maken - rustig koffiedrinken in de stad en wat onbelangrijke boodschappen doen - toen ik hem hard met z'n vuist op de deur hoorde bonzen. De bel was kapot en de portier was in de achtertuin bezig met het besproeien van de gazons en het snoeien van de rozen. Ik klom dus zelf maar de trap af en deed de zware voordeur open. Het was een buitengewoon warme dag. De hitte golfde het koele portaal binnen alsof de buitenwereld in lichtelaaie stond. Mijnheer Sulckin stond, lichtelijk transpirerend, tussen de door talloze duiven beklodderde pilaren op het bordes, in het schelle, verblindende zonlicht. Hij was een kleine, ietwat gezette man van middelbare leeftijd met een rond, goedhartig gezicht. Om in zijn levensonderhoud te voorzien vervaardigde mijnheer Sulckin grafzerken. Maar hij zag er helemaal niet uit als iemand, die zijn bezigheid in de sombere sfeer van het begrafeniswezen heeft.

Hij had eerder banketbakker kunnen zijn, of slager, of kruidenier. Enig iets. Zelfs dokter of tandarts, want zijn voorkomen verwekte geen onintelligente indruk. Aan marmeren grafmonumenten en stille lanen geflankeerd door altijd groene cypressen, deed zijn verschijning allerminst denken. Hij droeg een keurig geperste, grijze flanellen broek en een sportief tweed colbertje. Op zijn bijna kale schedel droeg hij met zwier een hoedje, dat aan de jacht deed denken. Mijn moeder had vroeger eens een dergelijke hoed bezeten. Een bruine hoed met een fel oranje veertje opzij. Mijn moeder noemde de hoed ‘haar chasseurtje’. Het was destijds de grote mode; het laatste snufje uit Parijs. Mijnheer Sulckin's ‘chasseurtje’ was niet bruin maar groenig-grijs en had het vrolijke veertje van een gesneuvelde woerd opzij.

‘Dag mijnheer Sulckin’, zei ik, met geveinsde hartelijkheid, terwijl hij me stevig de hand drukte en de steen van m'n ring pijnlijk in mijn vinger perste, ‘ik was al bang, dat u onze afspraak had vergeten’.

Mijnheer Sulckin's bezoek stond in verband met één of ander Joods

[p. 338]

museum in Parijs. Een obscuur museum, waarvan de naam me was ontschoten.

‘Nee, nee’, zei hij opgewekt, ‘ik ben altijd zeer punctueel’. Ik ging hem voor, de trap op naar boven toe, naar m'n kantoor. Hij naam plaats naast m'n bureau en zat schuivend en zwijgend op z'n stoel zoals iemand die bij een onbekende dokter op het spreekuur komt.

‘U komt dus om over dat Joodse museum in Parijs te spreken’, zei ik, het gesprek openend als een schaakspel.

‘Ja’, zei mijnheer Sulckin met een lichte zucht, ‘dat Joodse museum in Parijs ligt mij zeer na aan het hart. Ik ben er een paar keer geweest. Iedere keer als ik met m'n vrouw “overseas” ga, gaan we er naar toe. En nu wil ik graag iets voor dat museum doen. Want ziet u, dat zit zo: vroeger kreeg dit museum een toelage van de Franse staat, maar sedert enige tijd is deze toelage om de één of andere, mij onbekende reden, ingetrokken. En nu dacht ik zo: als alle Joden hier in Kaapstad, of beter nog in geheel Zuid-Afrika, eens één cent per maand gaven voor dat museum in Parijs, dan zou dat museum financieel uit de brand zijn. Eén cent per maand! Of misschien twee cent per maand! Dat zou nog beter zijn. Twee cent per maand daar merkt niemand iets van. Ik wil een vereniging oprichten om het geld bij elkaar te brengen maar voor ik begin wil ik graag uw mening weten en verzekerd zijn van uw steun voor deze onderneming’.

‘Mijnheer Sulckin’, zei ik vriendelijk en een beetje spijtig omdat ik een domper op z'n enthousiasme moest zetten, ‘u kunt hier niet zomaar geld gaan inzamelen voor een Joods museum in Parijs. Daarvoor moet u eerst toestemming aanvragen bij de Joodse Raad van Afgevaardigden. Alle Joodse instanties hier hebben een overeenkomst gesloten waarbij ze gezamenlijk geld inzamelen voor liefdadige doeleinden. Wil men toch individueel geld ophalen voor één of ander doeleinde, dan bespreekt men dit eerst met deze centrale instantie. Op deze manier tracht men te voorkomen, dat voor verschillende doeleinden tegelijk wordt gecollecteerd en het publiek wordt niet onnodig en hinderlijk lastig gevallen’.

‘Ik zal het met de rabbijn bespreken’, zei mijnheer Sulckin, lichtelijk in z'n wiek geschoten en m'n raad in de wind slaand.

‘Dat lijkt me heel verstandig’, zei ik. ‘Alleen is de rabbijn op het ogenblik afwezig. Hij is in Israël’.

[p. 339]

‘Ik wacht wel tot hij terug komt’, zei mijnheer Sulckin geduldig en zeker van z'n overwinning. ‘En uw museum hier kan er voordeel van hebben.

Ja, dit museum hier kan er geweldig veel voordeel van hebben’. Hij maakte een wijds gebaar om zich heen. ‘Want ziet u, als wij dat museum in Parijs geld sturen, dan kunnen wij misschien wel iets in ruil krijgen voor dit museum hier. Voor iets, hoort iets, zeg ik altijd!’

‘Wat bijvoorbeeld?’ vroeg ik, plotseling geïnteresseerd en hoopvol, terwijl ik visioenen had van met edelstenen bezette Torah sieraden en rijkelijk, met gouddraad bestikte, antieke fluwelen of damasten Torah mantels en gordijnen.

‘Als we het handig aanleggen, kunnen we misschien van dat museum wel wat as loskrijgen’, zei mijnheer Sulckin, terwijl hij zich, vergenoegd in de handen wrijvend, naar mij voorover boog en triomfantelijk aankeek. ‘Wat as van één of ander concentratiekamp, of als we geluk hebben - als we mazzel hebben - en ze erg royaal zijn, een stukje zeep. U weet wel, zogenaamde “Judenseife”. Zeep gemaakt van het vet van de lijken van omgebrachte Joden’.

Ik keek mijnheer Sulckin aan met ogen groot van ontzetting. Ik keek hem aan alsof hij plotseling in een afzichtelijk monster was veranderd. Ik kon niet meteen een geschikt antwoord vinden. Ik moest eerst een paar maal hard slikken voordat ik hem van repliek kon dienen. Het was alsof iemand me een harde en volkomen onverwachte stomp in m'n maagstreek had gegeven. ‘Ik wil geen as in m'n museum’, zei ik uiteindelijk met herwonnen kalmte. ‘Geen as en geen “Judenseife”!’

‘En waarom niet, als ik vragen mag?’ zei mijnheer Sulckin, enigszins beledigd en strijdlustig, als een afgewezen minnaar, die toch nog een kansje waagt.

Ik kon de gedachten van z'n gezicht aflezen. Hij vond mij een koude, harde vrouw. Een vrouw boordevol onbegrip, die nog nooit in haar leven iets had meegemaakt.

‘Ten eerste horen as en “Judenseife” niet thuis in dit museum’, zei ik met nadruk. ‘Dit is een museum voor Joodse ceremoniële kunst, gehuisvest in de oudste synagoge in Zuid-Afrika. Het is verder een museum, dat de geschiedenis van de Joden in Zuid-Afrika wil weergeven. Een cultureel historisch museum. As en “Judenseife” horen thuis op een begraafplaats of in een oorlogsmuseum. Ik wil ze in geen geval in mijn museum

[p. 340]

hebben. De meeste mensen, die dit museum bezoeken zijn vacantiegangers. En schoolkinderen. Schoolkinderen en vacantiegangers. Heel veel van deze mensen hebben zelf in de oorlog naaste familieleden verloren. Sommigen hebben zelfs zelf in de kampen gezeten. Ik wil ze hun geleden verdriet en ellende niet nogmaals in het gezicht slingeren. Ik wil geen oude wonden ruw openkrabben. Ik wil graag, dat de mensen die dit museum bezoeken wat kennis opdoen en verder genieten van al het schone, dat hier is tentoongesteld’.

‘Maar wij moeten toch wat doen’, zei mijnheer Sulckin opgewonden.

‘Wij moeten toch wat doen opdat de mensheid het niet vergeet. Al die wreedheid. Al dat sadisme. Al die ellende! De treinen. De kampen. De gaskamers. De galgen. De bergen uitgemergelde lijken en de muzelmannen. De ziekten, en de luizen, en het bloed. De proefnemingen op onschuldige vrouwen en kinderen en de perkamenten lampekappen van huid. Ik heb met de partisanen in Polen gevochten. Wij moeten verder vechten. Doorvechten. Wij moeten het de mensen laten zien zodat ze het nooit vergeten: de as en de “Judenseife” en een heleboel foto's!’ Hij begon verwoed in z'n portefeuille te zoeken.

‘Mijnheer Sulckin’, zei ik vertwijfeld, ‘als u niet ophoudt met uw as en uw “Judenseife” kots ik hier direct nog op de vloer. Op dit kostbare antieke tapijt. Op deze zeldzame, gouden Afghaan. Mijn ouders, mijn grootouders en veertig familieleden zijn in de kampen omgekomen. Mijn grootvader was zevenentachtig jaar oud; mijn grootmoeder was drieëntachtig. Ze hebben ze helemaal van Enschede naar Sobibor in Polen gesleept, zo ziek en zo zwak als ze waren, om ze daar te vermoorden.

Na een onmenselijk laatste lijden in afgestampte beestenwagens, in bittere koude en ongekende ellende. Ik heb er nog altijd spijt van, dat ik niet de moed heb kunnen opbrengen om ze zelf pijnloos, in hun eigen huisje, in hun eigen bed, om te brengen. Maar ik was nog zo jong. Heel erg jong. En ik stond alleen. Iedereen was al weg. Ik ben naar Zuid-Afrika gekomen om het te vergeten. Ik kan er niet mee leven’.

Mijnheer Sulckin keek verrast op. Een hemelse glimlach verspreidde zich over zijn maanachtig gelaat. Hij had een lotgenote gevonden. Een geestverwante.

‘Wij moeten het niet vergeten!’ zei hij fier. ‘God heeft ons gespaard. En waarvoor heeft God ons gespaard? Hebt u daar wel eens diep over

[p. 341]

nagedacht?’ - hij wachtte mijn antwoord niet af - ‘Om er over te spreken. Om het de mensheid voor te houden. Daarvoor heeft God ons gespaard! U, en mij, en enkele anderen. Een handjevol mensen’.

‘Ik heb er al uitvoerig over gesproken’, zei ik, op mijn beurt fier. Ik heb er een boek over geschreven. Waarom schrijft u ook geen boek?’

Mijnheer Sulckin straalde nu. Hij was volkomen in z'n element.

‘Ja, ja’, riep hij opgetogen uit, ‘dat heb ik al vijfentwintig jaar lang willen doen. Maar ik heb zo weinig tijd. Er sterven altijd zoveel mensen. En grafstenen maken vergt veel tijd. Het is een zeer tijdrovende bezigheid. Ja, ja, ik wil een boek schrijven. Of ik zal u alles vertellen en u kunt het schrijven. Wij moeten allemaal een boek schrijven. Alle mensen hier in Kaapstad, die iets hebben meegemaakt. Allemaal een verhaal. En dan moeten we een vereniging stichten en het uitgeven!’

‘Mijnheer Sulckin’, zei ik medelijdend, omdat ik nogmaals de domper moest zetten op zijn bruisend enthousiasme, ‘er is al genoeg over geschreven. Boeken uitgeven is erg kostbaar en de markt is verzadigd.

U bent te laat!’

‘In dat geval moeten we dan toch maar de as en de “Judenseife” tentoonstellen’, zei mijnheer Sulckin, koppig voet bij stuk houden. ‘Ik zal er met de rabbijn over spreken zodra hij terug komt’.

‘Ja, doet u dat maar’, zei ik gelaten en vaag vertrouwend op het gezonde verstand van onze geleerde opperrabbijn.

Mijnheer Sulckin drukte mijn hand warm ten afscheid en perste nogmaals de bloedkoraal van m'n ring pijnlijk in m'n vlees. ‘Wij worden het wel eens!’ zei hij vol optimisme. ‘U zult zien, u komt wel tot inzicht. Vandaag of morgen worden wij het wel eens!’

Ik lachte, geforceerd, en liet hem persoonlijk uit. Hij huppelde het bordes af, de zonneschijn tegemoet: een kleine, pathetische kruisridder, die dapper en onversaagd ten strijde trok.

Het was ondertussen lunchtijd geworden. Ik ging naar de wc en waste mijn handen, intens en langdurig, met een nieuw stuk smetteloze, witte zeep. Er stond LUX op, in grote, geruststellende letters. Na afloop hield ik mijn koele handen een tijdje tegen mijn verhit gezicht en snoof de zachte, welriekende bloemengeur diep in m'n longen. Als een heilzame, kalmerende balsem.

Kaapstad, maart 1967