De Nieuwe Stem. Jaargang 22

[p. 283]

Johanna Fortuin
slechts de herinnering aan de herinnering

Schitterende zonneplekjes onder een boom. Ik ben zeventien. Bij het zien van dat beweeglijk licht en schaduwspel schiet een beeld van identiek zonneplekjesspel door me heen. In dat beeld loop ik, vier jaar oud langs ons tuinhek, heen en weer over de stoep. De bovenbalk van dat hek is even hoger dan mijn oog. Donkergroen. Daaronder kippegaas.

Al lopend deint mijn oog op en neer en afwisselend kijk ik tegen een stuk hardhouten balk nabij en verweg in een kleurrijke diepte. Gefascineerd kijk ik naar dit open en dichtklappen van de wereld. Ik ben hogelijk opgewonden en denk ‘ik ben vier jaar; ik ben vier jaar; het is oorlog; ik ben vier jaar’. Ik vond dat al heel oud, vier jaar. Heel groot eigenlijk.

Ik herinner mij ook nu nog het gevoel dat ik op dat moment had. Het gevoel een zeer gebeurtenisvol leven te leiden. Zeventien jaar oud: de associatie van zonneplekjes trok één beeld uit die hele chronologie van gebeurtenissen naar boven en op hetzelfde moment realiseerde ik me dat ik, toen ik tien jaar oud was, me mijn hele vierde levensjaar nog kon herinneren. Maar op dat moment, dat nogal onthutsende moment, kon ik van dat vierde levensjaar niets anders meer terugvinden dan dit ene beeld. De rest bleek onvindbaar. Waar zijn al die beelden gebleven, die ik tot tenminste mijn tiende levensjaar bij me heb gedragen? Opgeslagen in het diepst van mijn cellen? Zie ik ze dan eenmaal nog terug als mijn cellen openbarsten? Of werd bij elke zevenjaarlijkse totale celvernieuwing niet meer dan een vage, impressionistisch gekleurde afdruk meegenomen? Of zijn ze misschien helemaal weggespoeld? Dat éne beeld heb ik ook nu nog. In de schrik gefixeerd en behoed. Al het andere is vergeeld. Niet meer heb ik dan de herinnering aan mijn herinnering.

Vaders en moeders gaan op zeker moment met een ‘en toen zei jij’ de gaten in de herinnerfilms van hun kinderen opvullen; gekleurde plaatjes schuiven zij in je eigen strip. Dat betekent tegelijkertijd door meer informatie dichter bij je eigen jeugd komen, maar ook er vervreemd van raken doordat het een dia, een plaatje, kortom een vertoning wordt.

Met het de handen vol krijgen met prentenspulletjes, met het terughalen van een stuk levenloze jeugd wordt die jeugd ballast, een obstakel.

Soms denk ik wel eens dat mensen die hun ouders tamelijk jong verloren zulke eigenlijke mensen zijn omdat ze al die uiterlijkheden, die anekdotes,

[p. 284]

die plaatjes, die kleuren, die geuren, als steunpilaar missen. Dat wil zeggen de sterksten onder hen. Misschien krijgen de sterksten onder hen een voorsprong doordat ze sneller doorstoten tot wat belangrijk is, tot wat ze zelf zijn. Misschien werkt hier een vreemde wet, die voor de sterksten tot een voorsprong maakt, wat voor de zwakken een handicap is, een onoverkomelijke handicap vaak. Onteigend in herinneringen, zoeken deze zwakken steun in andere uiterlijke steunpilaren: een leider, een vlag of een leus.

Onzin.

In het officiële herinneren van clubs, partijen en staten hanteert men een jarenreeks die mij uit mathematisch oogpunt niet helemaal duidelijk is.

Evenmin is mij de relatie tussen deze reeks en het functioneren van het menselijk geheugen duidelijk. Nauwelijks kan ik mij voorstellen dat het menselijk lichaam cycli van tien jaar zou kennen, of van vijfentwintig jaar, de mathematische eenheden waarin het officiële geherinner meestal plaatsvindt. Zou het de gebeurtenissen niet zuiverder vasthouden als we eens in de zeven jaar, een herinneractie begonnen: vóór de cellen vernieuwd worden nog even kijken wat er in zit.

Net als ouders gaan autoriteiten van allerlei slag bij zulke herinnerseances gekleurde plaatjes in ons geheugen schuiven en aanwezige afbeeldingen herkleuren of uitbleken. ‘Nooit vergeten’, roept men soms, maar ook wel ‘een streep onder het verleden’. En natuurlijk kan men denkbeeldige strepen onder denkbeeldige verledens zetten. Het werkelijke verleden echter, het geleefde, geliefde, bitterzoete verleden ligt bezonken, neergeslagen, gekristalliseerd binnen in het weefsel en laat zich niet door een zó eenvoudige krik-krak-slot magie buitenspel zetten. Het verleden, het andere, de ander buiten willen zetten, is trouwens de ergste vorm van ontrouw. Ontrouw aan het verleden, het andere, de ander en dus jezelf.

Een beetje ouder ben ik geworden. En ik had het tevreden gevoel dat ik toch wel veel veranderd was. Controle op dat gevoel is natuurlijk niet meer mogelijk omdat met mij de mensen rondom ook ouder en anders geworden zijn en ik een verandering in hen uit kan leggen als een verandering in mijzelf en omgekeerd. Houvast is er niet. Behalve dan

[p. 285]

misschien in mijzelf. En laat ik nu (toeval?) kortgeleden een spoor hebben gevonden van mijzelf. Ik heb namelijk, en dat was waarlijk niet voor de grap, als jonge teenster dagboek geschreven. Al die schriften zijn op één na verdwenen; ten offer gevallen aan mijn eigen, latere censuur. Maar één zo'n hardgekaft schrift heeft het waarachtig uitgehouden in de strijd met de volwassenheid. Jarenlang is het gesloten met mij meegereisd en nu, een paar weken geleden, toen ik eigenlijk iets heel anders zocht, opende ik het zonder enige bedoeling en keek tegen het handschrift aan waar de moeilijkheden zo al afstralen.

Ach en dan lees je wel ook. Plotseling overviel me een heftige herkenning van mezelf. Door de herinnering aan de gebeurtenissen (nogal wat wereldnieuws en gemengde berichten) en gevoelens uit die tijd herleef ik mijn dertiende tot vijftiende jaar. Met ontstellende helderheid tref ik alle kleuren in mijzelf aan, die daar nu nog zitten. Toen waren ze alleen veel feller. Ik ben helemaal niets veranderd, er is alleen wat stof over mij gevallen, dat de pijnlijkste kleuren wat heeft afgezwakt. Vanwaar dan dat gevoel van verandering? Autocensuur denk ik. Want zelfs dit ene groen-zwarte schrift is er niet aan ontkomen. Door grote zwarte inktklodders is de tekst op ettelijke plaatsen weggecensureerd. Zoals dit: Ik vannacht gedroomd. Daarna kolossale klodders. Ik was, denk ik, zestien of zeventien toen ik dat deed. En als ik nu naar die klodders kijk dan herinner ik me zowel die droom (die u niet aangaat) als het gevoel van schaamte dat ik jaren later daarover had en waarmee ik de klodders aanbracht. En wat ik met klodders in een schrift heb gedaan, ach, dat zal ik met mijn volwassen wordend koppetje nog wel veel sterker in mijn herinnering hebben gedaan. Veranderd ben ik niet; alleen wat onder het stof geraakt.

Het gebeurt niet zo vaak dat je een zelfde uitzicht vanuit een zelfde standpunt, eenzelfde ooghoogte, maar door andere ogen te zien krijgt.

In zekere zin is mij dat nu toch overkomen. De objectieve gebeurtenissen (Suez; Hongarije; de Dam) waren voor de ogen van JvT en mij, die zich nogal dicht bij elkaar bevonden, waarschijnlijk ook wel gelijk. Zijn schriftelijke herinneringen aan 1956 ter gelegenheid van de mathematische, tienjaarlijkse herdenking in '66, ‘Bidden, hopen, walgen’ staan in De Gids (sedert 1837, kun je nagaan).

[p. 286]

Naar de turbulente wereld hebben we gekeken en naar elkaar. Dat levert perfect gemengde, getruqueerde beelden. Aan Suez en Hongarije kan ik niet denken zonder bruine ogen en zwart haar voor me te zien, aan hem kan ik niet denken zonder onmiddellijk weer op die afschuwelijke Dam te staan. In die zware mensenmassa in het duister. Schijnwerpers en huilen met de wolven. In mijn herinnering ben ik volstrekt alleen.

Dreiging. Angst. In deze bruine eenzaamheid het gevoel grandioos belazerd te worden. En niet weten hoe en waarom. Ik ben er tegen dat er geschoten wordt, dus ben ik heftig tegen de Russische tanks. Daarbij het besef dat het zo eenvoudig niet ligt. Dat mensen verwikkeld zijn in duizenden complicaties. En vooral omdat zij, omdat wij, omdat ik zo enorm belazerd word. Datzelfde gevoel, op andere schaal maar verder identiek, zag ik kortgeleden ook terug bij Esther, mijn zesjarige dochter. Zij had, een paar maanden eerder, bij oma een televisie-uitzending gezien waarbij klokken luidden en eten werd ingezameld voor het hongerend India. Dat eten werd in een grote boot geladen en ging op weg. Ze had me er over verteld dus ik wist ervan. Maanden later vroeg ze ineens of die boot nu al aangekomen was. Ik antwoordde dat ik dacht van wel. Opgelucht ging ze weer spelen. Maar niet lang.

Plotseling komt ze in een heurekastemming naar me toe: ‘Maar mam, waarom gaan die mensen van India niet in die boot en varen ze hier naar toe? Hier is toch genoeg?’ Ik legde haar uit, dat dit niet ging omdat India verschrikkelijk groot was, nog groter dan Nederland en België en Duitsland bij elkaar en dat daar ook ontzettend veel mensen wonen.

‘Zelfs al zouden we genoeg boten kunnen vinden om ze hierheen te brengen, zei ik, dan nog zouden ze er hier niet inkunnen. Ze zijn met veel te veel’. En toen kwam daar die donkere ben-ik-me-even-grandioos-belazerd-blik in haar ogen. ‘Dat was dan ook niet zoveel hè, zei ze schamper, dat eten in die boot...’

Pijnlijker dan ooit tevoren en ook pijnlijker dan ooit sindsdien drong het op de Dam in 1956 tot me door dat zij, dat wij, dat ik zwaar belazerd word. Ik wist niet hoe en ik weet het nog steeds niet... Eenzaamheid.

Daarna de nauwe straatjes tussen de grachten waar politie te paard chargeert. Hier heb ik al het gevoel dat mijn reacties en bewegingen samenhangen met die van een ander. Dan stapt een duidelijke mens in

[p. 287]

de gebeurtenissen en wordt de eenzame ontreddering tenminste even doorbroken. Dit patroon zal zich in mijn leven ingraven: als de wereld te zwaar wordt om haar alleen te torsen, ga ik zo dicht mogelijk bij een ander staan, zodat het gewicht gedeeld kan worden, misschien minder volgens de wetten van de mechanica dan wel volgens die van het perspectivisch bedrog. Maar waarom zouden dat minder goede wetten zijn?