De Nieuwe Stem. Jaargang 22

[p. 278]

René Gysen
hugo raes als schrijver van korte verhalen

Het korte verhaal speelt een belangrijke rol in het schrijverschap van Hugo Raes. Als prozaïst debuteerde hij met de verhalenbundel Links van de helicopterlijn (1957). In 1962 volgde Een tijdelijk monument. De romans De vadsige koningen en Hemel en dier waren respektievelijk in 1960 en 1964 verschenen en hetzelfde jaar, in 1964, werden beide verhalenbundels herdrukt in een gezamenlijk boekdeel, de Literaire Reuzenpocket nr 111. Daarentegen verscheen in 1966 nog de roman Een faun met kille horentjes, die een montage is van hoofdstukjes van een halve tot elf pagina's lang, die praktisch alle afzonderlijk als korte verhalen afgerond werden. De éénheid van het boek komt niet in het gedrang, maar toch valt de eigenaardige toenadering op tot de techniek van het korte verhaal om een roman te schrijven. Nog eigenaardiger: het verhaal ‘Essay over Hagar Grunnenio’ (opgenomen in de editie 1957 van Links van de helicopterlijn, maar weggelaten in 1964, met drie andere verhalen) gaat over een gefingeerde schrijver over wiens gefingeerde laatste werk de debuterende Hugo Raes opmerkt: ‘Het kan geen roman, noch een beschouwend werk worden genoemd. Losse verhalen waardoor een sterke binding loopt, een draad die naar een climax voert, zijn het wel niet volledig, maar deze omschrijving kenmerkt het misschien nog het best’ (pag. 49).

Maar de korte verhalen van Raes zijn op hun beurt een montage van invallen, geslaagde paragrafen, geschikt documentatiemateriaal. Of anders: een geïnspireerde eerste paragraaf of bladzijde lokt de volgende paragrafen uit volgens een bepaalde wetmatigheid. Die wetmatigheid berust op een aesthetisch aanvoelen en valt moeilijk te omschrijven, maar kan misschien vergeleken worden met de dwang waarmee een wiskundige reeks op een bepaalde wijze moet voortgezet worden. Andere mogelijkheden: kontrastwerking tussen paragrafen of een plots afbreken om dan als het ware contrapunctorisch voort te gaan. Het is duidelijk dat dit tegenover elkaar stellen van paragrafen in het tijdsverloop van een verhaal (als vlakken in de ruimte van een schilderij) niet alleen door de respektievelijke inhoud, maar ook door stijl, toon, gevoelshoogte etc. wordt bepaald. Het sluit ook niet uit dat een draad, zichtbaar of slechts voelbaar, doorheen het verhaal loopt: in die draad zijn er bij Raes dikwijls plotse wendingen. Het verhaal neemt een onverwachte vlucht, belandt op een heel ander plan dan waar het begonnen was. Zijn

[p. 279]

werkwijze doet spontaan aan en in De Nieuwe Stem sprak Bernard van Delfshaven dan ook van action writing.

Het literair-aesthetische gevoel legt Raes dus onder het schrijven de ontwikkeling van zijn verhaal op. De consequentie daarvan is dat het realisme à Tsjechov (één van de polen van zijn talent) niet integraal kan behouden blijven, daar de existentiële realiteit niet steeds in overeenstemming blijft met de wetten van die literaire aesthetiek. De realiteit van Raes wordt vaak omgebogen naar het fantastische, surreële en groteske. Anderzijds wordt toch een realistisch decor opgebouwd met een voorkeur voor het dagelijkse en lichamelijke dat ons allen goed vertrouwd is. Dit treft bijzonder in de uiteraard verzonnen toekomstverhalen, waarin gewone menselijke reakties worden gecombineerd met sterk gefantaseerde, maar niet al te onwaarschijnlijke omstandigheden.

De ontwikkeling van de verhalen van Raes kan echter ook begrepen worden door zijn psychologisch type. Het kan betwistbaar lijken iemand tot een psychologisch type te rekenen zonder behulp van een specifieke, beproefde methode, maar ik kan steunen op mijn vertrouwdheid met het werk van Raes en de indrukken opgedaan bij persoonlijke ontmoetingen om hem volgens de typologie van C.G. Jung een min of meer uitgesproken extrovert gewaarwordingstype te noemen. Het bewustzijn van dit type wordt gevormd door een grote rijkdom van op objekten betrokken waarnemingen en gewaarwordingen. Iedere lezer van Raes kan vrij gauw vaststellen welk een diversiteit, nuancering en rijkdom van objektieve details deze schrijver geeft. De overvloed van zintuiglijke konkrete indrukken leidt natuurlijk tot de lichamelijkheid en zinnelijkheid ervan: de lichamelijke gewaarwordingen van de personages worden door Raes steeds gedetailleerd medegedeeld. Dit, en niet een abnormale erotische bezetenheid zoals zekere fatsoenruiters beweren of suggereren, verklaart het belang van de lichamelijke erotiek in het werk van Raes. Het gewaarwordingstype is volgens de theorie van C.G. Jung echter niet alleen weinig geïnteresseerd in een samenhangend oordeel, maar zelfs in een rationeel oordeel tout court. Naarmate zijn type meer geprononceerd wordt, zal hij te kampen hebben met onbewuste intuïties van archaïsche en elementaire aard die voor een extrovert type als Raes niet een objektieve, maar een subjektieve oorsprong hebben. Ik heb

[p. 280]

zulke weinig gedifferentieerde intuïtie inderdaad bij Raes gevonden, en zij bestaat altijd in een voorgevoelen van een onheil of bedreiging.

Het klopt altijd, practisch van het eerste verhaal uit 1957 tot het laatst geschrevene, over een periode van bijna tien jaar. De verhalen van Raes verlopen volgens een stramien: een interessant gegeven of vondst, voorgesteld met een grote rijkdom van boeiende objektieve en konkrete details, men heeft het gevoel dat er wat aan de hand is, vermoedens worden gewekt, de eerste indruk wordt versterkt, bevestigd, verduidelijkt, neemt een onverwachte vlucht, wat gaat er gebeuren, pang pang, daar heb je het, einde. Hierop zijn lichte variaties mogelijk, maar een onheil is er hoe dan ook bij, behalve... behalve wanneer het uitloopt op erotiek.

Die erotiek is overigens wel sterk zinnelijk, maar de gevoelige menselijkheid zit precies in die zinnelijkheid (vergelijk een verhaal als ‘De Spaanse sjaal’, ook het eerste deel van de roman Hemel en dier).

Maar waar het hier op aankomt is dat de erotiek een moment van sterk gedifferentiëerde zinnelijke triomf (het bewustzijn van het gewaarwordingstype) blijkt te zijn waardoor het onheilsgevoelen (aantrekkingspool uit het kollektief onbewuste voor dit type) tijdelijk verdrongen wordt. Zo zien we in het verhaal ‘22 januari 15 h 47′ 2’, na een treinramp, een jongeman onder het puin van de trein met een eveneens ongedeerde onbekende medereizigster paren. Daarentegen vinden we zinnelijke euforie in zeer milde vorm in bijvoorbeeld ‘Een zaterdagmorgen’: een man zit rustig achter het raam van een café van een fris glas bier, het uitzicht, een voorbijgaande jonge vrouw en de lentemorgen te genieten. In de laatste roman, Een faun met kille horentjes, faalt de erotiek echter: de aantrekkingskracht tussen beide geslachten loopt uit op strijd en onverzoenlijkheid. Dit wijst op een evolutie: de voorafgaande roman Hemel en dier bestond nog uit twee duidelijk onderscheiden delen: 1. de triomferende liefde op basis van erotiek (een persoonlijke verhouding), 2. een apocalyptisch gebeuren (ingrijpen van de kollektiviteit). Hoe het onheil vroeger kon omslaan in vrolijke erotiek, blijkt bijvoorbeeld uit ‘De fox’, het verhaal van een jongetje wiens hond door zijn vader buiten zijn weten wordt doodgeschoten omdat hij ziek is. Met een vriendje, een boerenjongen, gaat hij naar de omgewoelde aarde kijken waaronder zijn lievelingsdier ligt begraven. Met volgend abrupt contrasterend zinnetje eindigt daarop dit verhaal: ‘Kijk eens, zei de boerenjongen, en

[p. 281]

hij kneep in een grijze loden tube, waaruit een fleps ruikende waterstraal spoot. Dit moet je naar de meisjes doen, lachte hij, zó, en kneep’.

In het mythisch personage van de faun, dat een dubbel- of superego is van het hoofdpersonage Michael Houtdrager, wordt door Raes voor de eerste maal getracht het door de intuïtie als boosaardig ervarene te personifiëren. De faun is echter geen duivel, geen bedrijver van het kwaad, al heeft hij kille horentjes. Hij is een berichtgever, een spreker, een ziener van het kwaad met kille voelhorentjes, een verbindingsman dus met de duistere regionen. Houtdrager staat er mee op vriendschappelijke voet en gedraagt zich zelf niet mals met een paar vrouwen. Hij handelt zo omdat één en ander hem te gortig is geworden. De kijk van Raes is meer fundamenteel pessimistisch geworden en zijn hoofdpersonage Houtdrager minder onschuldig dan de vroegere. Alhoewel we het vermoeden van eigen verantwoordelijkheid ook vonden in het slot van het verhaal ‘Moord op bejaarde eenzelvige’, dat verschillende jaren ouder is. Welverstaan, lijdt Houtdrager tevens aan het noodlot van de existentie.

De thema's voor de verhalen worden geleverd door de werking van de psychologie van de schrijver. Het geslaagde verhaal of boek schept een realiteit die hij zelf beheerst, vermits hij er vorm kon aan geven. Het schrijven is dus een magische bezwering van het onheil (nuchter gezien een progressieve bewustwording) en tevens dank zij het talent een triomf van het bewustzijn. De magische bezwering van de toekomst leidt tot toekomstverhalen, maar ook tot sociale kritiek op onze tijd (de moderne tijd is wreed, veranderingen betekenen ook vernietiging. Het conformisme wordt tyrannieker. De ene mens is een wolf voor de andere. De vrije mens staat alleen). Het triomferend bewustzijn viert zijn levenskracht in geslaagde beschrijvingen van de intieme lichamelijkheid (van de waarnemingen en gewaarwordingen van iemand die in de maneschijn wandelt tot die tijdens een coïtus) of in de realistische uitbeelding van bepaalde types die in café's, op straat of welke publieke plaats ook aangetroffen worden. Monsters, verminkten, achterlijken, ongezellige beesten als wespen en spinnen bevolken sommige verhalen van Raes.

Of de eigen lichamelijkheid wordt van zo nabij beschouwd dat een onbehaaglijke vervreemding ontstaat. Maar boven alles troont de

[p. 282]

creativiteit van de schrijver, zijn rijke verbeelding, zijn functioneel aanwenden van de mogelijkheden van de taal (pasticheren van de krantenstijl in ‘De kanker’, aanwenden van de typografie in het slot van ‘De modificatie’, de spreektaal, uitdrukkingen van het dialekt), zijn vakmanschap, zijn vondsten, de begeestering die voor verrassingen in details, wendingen en ontwikkeling zorgt.