De Nieuwe Stem. Jaargang 22

[p. 18]

E. Zürcher
de ‘proletarische culturele revolutie’

Aanvulling op E. Zürcher - ‘Transformatie en traditie’ in het Chinanummer van De Nieuwe Stem, juni-juii 1966 (een aangevulde herdruk van deze aflevering is in voorbereiding)

De onderstaande opmerkingen zijn bedoeld als voorlopige aanvulling bij een artikel, dat zonder die appendix misschien nu al een antiquarische indruk zou maken. De snelle verandering van de situatie in China, die een artikel al verouderd maakt op het moment van publikatie, zou een waarschuwing moeten zijn voor de lezer om ook het volgende overzichtje niet te serieus op te vatten, te meer omdat de massa-actie nog in volle gang is. Dat ik het toch geschreven heb komt, omdat ik geloof dat wij niet zozeer met een werkelijk nieuwe ontwikkeling te maken hebben, maar veeleer met een explosieve verheviging van bepaalde, al lang werkzame processen.

De situatie is ingewikkeld en onoverzichtelijk, omdat zoveel ontwikkelingslijnen erin samenkomen: de felle actie tegen vooraanstaande kaders met ‘bourgeois-’ of ‘revisionistische’ neigingen, bepaalde verschuivingen in de hoogste partij-regionen, de val van Lioe Sjau-tj'i en de opkomst van Lin Piau, de onvoorstelbare cultus van Mau Tse-toeng en zijn werken, de vorming van de Rode Garde als stoottroep van de revolutie, enzovoort. Een dergelijk complex deed zich ook voor bij de vorige ‘explosie’, de Grote Sprong Voorwaarts van 1957-1958, die in bepaalde opzichten (zoals het nadrukkelijk verwerpen van buitenlandse voorbeelden en de actie tegen academische specialisten) leek op de huidige campagne.

Ook toen was er sprake van een plotselinge verheviging van al enige jaren bestaande processen, en ook toen sloeg China op spectaculaire wijze een eigen weg in die het van het Russische voorbeeld verwijderde. De excessen van 1958 lijken althans in hevigheid op die van 1966.

En als de autoriteiten in Peking nu de Culturele Revolutie beschrijven als een ‘tweede Grote Sprong Voorwaarts’, dan kan dat voor ons een indicatie zijn. Misschien is dat meer dan een holle leuze.

Is de tweede Grote Sprong de bezegeling van de breuk met het post-Stalinistische Rusland, zoals de eerste inleiding tot die breuk vormde?

Ik geloof inderdaad dat de huidige campagne in de eerste plaats een reactie is op het negatieve Russische voorbeeld: een ontlading van

[p. 19]

interne spanningen die op zichzelf al lang waarneembaar waren, maar waarbij de onsteking van buiten komt.

Eén van die spanningen hangt samen met de bijzondere positie van de oudere generatie van specialisten op velerlei gebied in de stedelijke sector. Mede dank zij hun steun is het bewind aan de macht gekomen, en heeft het zich tot heden kunnen handhaven. Die steun dateert van de jaren vóór 1949, toen een groot deel van de ontwikkelde stedelijke bevolking, gefrustreerd door de corruptie en incompetentie van het Kuomintang-bewind, een zekere sympathie voelde voor de Communisten; ook na de machtsovername waren zeer vele leden van de ‘progressieve intelligentsia’ en ‘nationale bourgeoisie’ bereid om mee te werken, zonder overigens zelf communist of partijlid te worden. In die periode - en tot in zeer recente tijd - was die samenwerking absoluut noodzakelijk - men kan geen land regeren zonder te steunen op een zeer uitgebreid corps met administratieve, zakelijke, financiële en andere ervaring, en evenmin zonder de medewerking van schrijvers, acteurs en beeldende kunstenaars. Een sleutelpositie werd natuurlijk ingenomen door universiteiten, hogescholen en andere opleidingsinstituten, die aanvankelijk doordraaiden met de oude staven, onder het politiek competente maar wetenschappelijk onbekwame toezicht van de partij. Vandaar een grote geneigdheid om samen te werken met allerlei ook niet-communistische figuren en groepen - en het toekennen van dikwijls heel opmerkelijke materiële voorrechten aan die specialisten, die men nu eenmaal niet missen kon. Samenwerking en bevoorrechting dus - maar met groepen die tegelijkertijd diep gewantrouwd werden wegens hun bourgeoismentaliteit, hun Westerse opleiding, hun verdachte overzeese relaties. En in de allerlaatste tijd geldt dat niet alleen voor specialisten met Amerikaanse of West-Europese achtergrond, maar ook voor die talloze specialisten die Russische achtergronden en connecties hebben en die dus momenteel vervolgd worden wegens hun revisionistische neigingen en opvattingen. Die aanval op revisionistische intellectuelen, de ‘zogenaamde specialisten die Russische achtergronden en connecties hebben en die dus momenteel vervolgd worden wegens hun revisionistische neigingen en Revolutie. Dergelijke acties zijn er al eerder gehouden - men denke aan de ‘anti-Amerika campagne’ van 1951 en de buitengewoon scherpe actie ‘tegen rechtse elementen’ in 1957. Maar in dit geval lijkt mij evident,

[p. 20]

dat het verzet tegen de Russische invloed in intellectuele milieus de inspiratie vormt.

Dat levert ook de verklaring voor de volslagen ideologisering van het gehele leven en de cultus van Mau en het rode zakbijbeltje. Misschien is het woord ‘bijbeltje’ niet zo misplaatst. Niet alleen omdat in China de politieke ideologie religieuze trekken ontwikkelt - zoiets zien we in vele ontwikkelingslanden gebeuren. Maar vooral omdat in Rusland in leidende kringen een proces plaatsvindt, dat men de communistische variant van ‘ontkerstening’ zou kunnen noemen. De Westeuropese God-is-dood-theologie vindt een merkwaardige parallel in de Russische ‘Marx-is-dood-ideologie’. Het is de Chinese leiders niet ontgaan, dat in het post-Stalinistische Rusland een opkomende groep van (onder andere militaire!) ‘technocraten’ er steeds meer toe neigt, de problemen op grond van specialistische vakkennis pragmatisch op te lossen, zonder daarbij de Leer nog tot leiddraad voor al hun denken en handelen te nemen. Peking ziet hierin een dodelijk gevaar, zowel voor China als voor de wereld. Het stelt daartegenover de absolute prioriteit van de ideologie zoals die door Mau Tse-toeng op grond van de Chinese verhoudingen is geformuleerd. Derhalve: een met extreme middelen gevoerde ideologische hervormingscampagne en een tot in het absurde opgevoerde verheerlijking van de figuur en de werken van Mau Tse-toeng. Alweer hetzelfde beeld: beide processen waren al jaren gaande, maar zij zijn verscherpt naarmate de twist met Moskou en de angst voor verburgerlijking in hevigheid toenamen.

De politieke activering van de jongeren dateert van het begin van de Volksrepubliek, en de vorming van de Rode Garde vormt daarvan het hoogtepunt. Sedert 1949 heeft men bewust gebruik gemaakt van de georganiseerde jeugd als middel om de oude orde en de invloed van de oudere generatie te ondermijnen. Maar ook hier nu een verscherping, mede onder invloeden van buiten: de duidelijke ont-ideologisering van de jeugd in Oost-Europa vooral op academisch niveau; de noodzaak om de jongeren (als potentiële recruten) zo militant mogelijk te maken; de behoefte om in deze strijd tegen het ‘revisionisme’ van de oudere ontwikkelde bovenlaag de jeugd te maken tot een ultra-revolutionair tegenwicht.

Dit alles speelt zich af in een sfeer van toenemend isolement, dat nog

[p. 21]

versterkt wordt door het zeer reële en begrijpelijke gevoel van belegerd te zijn, omsingeld door vijandige machten. De dreigende breuk met de Sovjet-Unie, die de dekking van China's duizenden kilometers lange en onverdedigbare noordgrens zou doen wegvallen, is een factor geworden die even zwaar weegt als de Amerikaanse druk van de zeezijde en in Vietnam. Dit isolement en deze ‘staat-van-beleg’ hebben geleid tot een gevaarlijke inkapseling en tot een versterking van nationalistische sentimenten, dat wil zeggen tot de behoefte om alle vreemde (inclusief Russische!) invloeden uit te bannen en naar eigen wegen te zoeken.

Op ideologisch gebied betekent dat wederom: aanvaarding en verheerlijking van de Leer van Voorzitter Mau als absoluut richtsnoer voor alle denken, spreken, schrijven en handelen, met inbegrip van zulke activiteiten als mijnbouw, sportprestaties, autoreparatie en de verkoop van meloenen. Marx, Engels en Lenin treden terug voor de autochtone, Chinese profeet.

Op technisch-wetenschappelijk terrein betekent het: een uitdrukkelijke verwerping van alle technocratie, van professionalisme en de ‘geïmporteerde kennis’ van ‘zogenaamde experts’. Op dit gebied ontwikkelt de beweging haar meest absurde verschijnselen, die overigens precies lijken op wat men tijdens de eerste ‘Grote Sprong Voorwaarts’ gedaan heet te hebben: ongeletterde arbeiders en boeren worden opgewekt om zonder professionele hulp, slechts gewapend met de werken van Mau, wonderen van techniek en uitvinderschap te verrichten. Traditioneel-Chinees idee: wie op de (ethisch-) juiste manier heeft leren denken, kan alles, en heeft geen gespecialiseerde kennis nodig. Het ideaal, nu zoals in 1957, is een verregaande fusie van functies: men is tegelijk arbeider, boer, soldaat en intellectueel (dat wil zeggen ideologisch geschoold kader met daarnaast, en in de tweede plaats, een zekere specialistische kennis). Voor zo'n fusie zoekt men een concreet model in de eigen, Chinese sfeer. Men vindt dat voorbeeld in het Rode Leger: de grote slagzin luidt ‘Laat iedereen leren van het Volks-bevrijdingsleger’. Een teruggrijpen op de traditie van het volksleger, die door Mau zelf in de dertiger jaren geformuleerd is. Hier vinden wij de fusie-gedachte uitgedrukt en in praktijk gebracht: het leger had een drieledige functie (strijdkorps, produktiekorps en politiek propaganda-korps). Dat verklaart de plotselinge en spectaculaire rol van het leger - althans van het ideaal waaraan dat leger zich spiegelt - in de huidige beweging. Het is het ideaal van de

[p. 22]

soldaat, die in de gevechtspauze de akker bebouwt, aan de draaibank staat en bovendien de Leer als getraind kader beheerst, en als zodanig staat hij model voor de gehele burgerij. Dat verklaart tevens de militarisering van de Rode Garde, de uitbreiding van de volksmilitie, en de snelle opkomst van Lin Piau als tweede man naast Mau èn als leider van de jeugdbeweging. Lin Piau heeft geen eigen stem - wij staan zeker niet voor een staatsgreep van een militaire junta op z'n Zuid-amerikaans. Hij heeft de militaire ideeën van Mau gepopulariseerd, en hij is waarschijnlijk ook de leider geweest van de reorganisatie van het leger volgens Mau's oude inzichten (afschaffing van rangen en insignes zoals in de guerilla van weleer - alweer een zich afzetten tegen de Russische militaire technocratie, de conceptie van de militair-als-vakman!). Dat alles houdt in: een verschuiving van de macht naar een extreem ‘Mau-istische’ groep in het Partijbestuur, gekenmerkt door een buitengewoon fel verzet tegen Russische invloed, en - zo moeten we helaas constateren - door ideeën die nogal utopistisch aandoen.

Want als deze ontwikkeling aanhoudt, dan is zij zeer onrustbarend - vooral voor de Chinezen zelf. De huidige bewustzijnsvernauwing brengt het gehele proces van modernisering in gevaar; een ontwikkelingsland kan zich nu eenmaal niet de luxe permitteren, zijn kostbare specialisten de laan uit te sturen, of hen door intimidatie het werken onmogelijk te maken. Een lichtpunt is, dat het bewind tot dusverre steeds vrij plooibaar was, en steeds bereid is geweest om stappen terug te doen, wanneer bleek dat men te ver was gegaan. Het heeft China drie jaar gekost om de gevolgen van de eerste Grote Sprong te boven te komen. Het is voor het land te hopen, dat de tweede niet in een nog rampzaliger struikeling zal ontaarden.

6 januari 1967