De Nieuwe Stem. Jaargang 21

[p. 504]

Bruno Walschap
Een te klein terrarium

Edmond staat tenslotte alleen voor het stoffig schoolbord. Hij steekt de dictaten in zijn boekentas en hoort gans in de verte de metalen klik van het slot. Misschien zal hij de werkjes nooit meer hoeven te verbeteren: hard rode strepen tussen weifelende letters die als koorddansertjes op strak gespannen lijnen lopen.

Hij legt zijn boekentas op de lessenaar en gaat de ramen sluiten die aangevreten zijn door het wintervocht. Hij ziet de laatste kinderen joelend over het gazon de schoolomheining verlaten.

Ik had ze in rij tot aan de poort moeten begeleiden; daar even halt houden om de troep een laatste maal te schouwen en dan pas het verlossend teken geven. Zoals elke dag.

Boven de schoolbarakken, aan de overzijde van het speelplein, heersen de stompe, lome gruisbergen van de mijnen. Als spiedende torenwachters in de eeuwig grijze hemel.

Edmond sluit het raam en voelt weer het onrustig bonken van het hart in zijn keel. Hij kijkt naar het houten kruis met de groen beschimmelde Christus. Het antibioticum van dit aardse leven.

- En vergeef ons onze zonden...

Het zijn mijn vroegste herinneringen: 's avonds het gebed op de knieën vóór het bed, met stamelende woorden als klanken zonder betekenis. En moeder naast mij, de armen om mijn schouders, haar zware handen gevouwen om mijn handen. Alleen de laatste maanden van iedere zwangerschap liet zij verstek gaan; vader nam haar taak over: rechtstaande aan de andere zijde van het bed. Met gefronsde wenkbrauwen beluisterde hij mijn bede.

- Als een mens niet meer kan bidden is hij verloren, jongen.

Ter meditatie vóór het tekenen met de duim van een

[p. 505]

ontwricht kruisje op mijn voorhoofd. Met afschuw dacht ik aan degenen die niet meer ter kerke gingen, aan de ruwe mijnwerkers die vloekten, aan de slechte vrouwen die slecht waren omdat ze niet te vereenzelvigen waren met mijn moeder en die herbergen bezochten waar 's morgens, uit de donkere spelonk waarin ik gluurde, een zure stank walmde die ik toeschreef aan het bier, het sap der goddelozen. Wisten zij wel dat ze reddeloos verloren waren en waarom waren zij dan niet met een of ander teken gebrandmerkt: met uitgeteerde plekken in het gelaat of groene zwammen die steeds maar dikker worden om tenslotte af te hangen als zware druiventrossen.

Hij sluit de deur van de barakken en blijft even staan. Hij voelt de blikken op hem gericht van achter de gordijntjes van de huisbewaarster: de uitpuilende ogen die bijna de convexe brilglazen van de vrouw raken; de grijze ogen van het schoolhoofd, met de tientallen rimpeltjes eromheen, als een wonde die zich dichttrekt om een sonde die steeds maar vocht blijft druppelen.

Het leek alsof hij schreide van gemengde gevoelens als begrip en afkeuring.

- Meneer Rothaeren, zij weten dat u tenslotte onschuldig bent, maar iemand moet de verantwoordelijkheid dragen. Als opvoeder van de mijnkinderen vindt men in u waarschijnlijk de beste persoon om dat vergrijp van de anonieme massa te bestraffen.

Hij heeft verstropte traankanalen, dacht Edmond toen het schoolhoofd met een vers gevouwen zakdoek het vocht opdroogde. Het kan niet dat hij om mij schreit.

- En dan....., hier stopte hij diep nadenkend de zakdoek in zijn linkerzak, en dan... ik heb u niet te oordelen. U bent een voortreffelijke kracht. Maar ik meen toch dat uw plaats niet op straat was, op 't ogenblik van de betogingen.

Hij vermijdt naar de spiedende ramen te kijken. Met opgeheven hoofd - zijn hoed houdt hij nog in de rechterhand - stapt hij kalm, de plassen ontwijkend, over het regeltje langs het gazon.

Misschien zal het zeer lang duren voor ik hier weer kom. Misschien nooit meer. De heren van het ministerie zouden me het beroep van onderwijzer onwaardig kunnen

[p. 506]

oordelen. Maar dan keer ik toch nog eenmaal terug, om mijn terrarium en mijn persoonlijke zaken uit het klaslokaal te halen.

Hij sluit de poort van de schoolomheining achter zich en zet zijn hoed op. Hij buigt de vilten rand een beetje dieper over zijn voorhoofd als bescherming tegen de kille wind die uit de mijnvlakte waait. De wind is leeg: geen enkel geluidje zweeft op zijn vleugels. De onheilspellende stilte van de staking. Meer naar links, in een haast handgekleurde groene vlek temidden het zwart kraterland, staan een tiental personenwagens en twee voertuigen van de ordediensten vóór de administratieve gebouwen van de maatschappij. De chauffeurs, in streng blauw pak met pet, vormen een gesprekskring, terwijl de rijkswachters een broze beschutting tegen de wind hebben gezocht in hun open wagens. De glimmende rails van een spoorlijn maken een brede ontwijkende bocht rond de oase en tasten verder het landschap af.

Edmond gaat links naast het schoolgebouwtje weg. Hij voelt weer die zware vuist die zijn keelappel naar buiten duwt. Een halsslagader wringt zich moeizaam stotend uit zijn hemdsboord en blijft echoën tot in zijn slapen.

- Wij zijn maar eenvoudige christenmensen, wij begrijpen niets van die zaken. Maar wij verdienen godzijdank ons brood in eerlijkheid.

Vader lag geel, met ingezogen wangen waarboven de jukbeenderen uitpuilden, tussen grauwe lakens in een ziekenzaal. Zijn opgezwollen en omzwachtelde buik vormde onder de lakens een schril contrast met het weinige dat voorts overbleef van het uitgemergelde lichaam. Ik riek nog steeds die typische stank van levend vlees in bederf. Als ongeduldige lijkgieren kloegen de andere zaalgenoten soms openlijk. Maar vader negeerde elke spot en kende de Schepper alle recht toe te nemen wat hij zo gul gegeven had. Moeder stond bij het voeteinde: een wezenloos verschrompelde vrouw die niets meer verlangde en niet trachtte te begrijpen.

Eén ogenblik, voor de eerste maal in mijn leven, heb ik het dof verzet voelen knagen. Ik vond de gezwollen krengen van verzopen honden, die ik zo dikwijls in het

[p. 507]

kanaal had zien dobberen, veel waardiger dan het nog levend lijk van mijn vader. Dit lot was mensonterend. Het bloed steeg mij naar het hoofd en kleurde mijn wangen: het schaamterood dat ik tevergeefs trachtte te ontdekken op het gelaat van de groen uitgeslagen Christus.

De stoepstenen zijn opgebroken en liggen op hopen over de straat verspreid. Zijn voeten zuigen zich bij elke stap vast in het natte zand: opborrelend water tekent de omtrek van zijn zolen. Ook in de rijweg zijn diepe putten gemaakt. Alsof hier bommen insloegen. Omdat de vuilniswagens niet meer langs komen, storten de mensen nu het huisvuil in de putten. Aarzelend en bij nacht, enkele dagen geleden. Nu openlijk, zonder de minste schroom. Misschien komen de ratten, morgen of overmorgen. Zij merken wel dat er iets hapert met de tweewekelijkse verse aanvoer naar het stort. Zij zitten op hun achterpoten en speuren in de richting van het dorp. Ratten ruiken scherp. Na enige tijd komen ze afgezakt, lopen rustig door de straten, vreten naar hartelust, paren onbeschaamd en vermenigvuldigen zich. Zij verspreiden tyfus, pest en cholera. Niemand blijft gespaard. Dit dorp rot uit. Enkele dorpelingen trachten nog te vluchten. Maar de overheid heeft de wegen afgesloten. (Net als bij de stakersbetogingen). Versperringen over de banen, dwars door de velden. Op sommige plaatsen, de beken en greppels bijvoorbeeld, prikkeldraad. De overlevenden trachten eronder door te kruipen. Ganse brokken ziek vlees blijven aan de draad hangen, scheuren gewoon van de botten af. Er vloeit haast geen bloed meer uit de wonden. Anderen strompelen of kruipen tot aan de versperringen. Met hun laatste krachten gaan ze in volle lengte staan, om zich dan op de hindernis te laten vallen in de hoop erover heen te tuimelen en langs de andere zijde te vallen: want daar is de aarde gezond. Maar als ze zich opgericht hebben, klinken de schoten: droge knalletjes vanuit de verre weilanden. Even verstarren de levende lijken: als laatste protest tegen het onrecht. Dan treedt de verlamming in. De knieën begeven en de inslag van de kogel bepaalt de richting van de val: achterwaarts. Dagen lang klinken die doffe knalletjes uit de groene verten. Alsof er ginder kastanjes gepoft worden.

[p. 508]

Het waren drie salvo's, met zeer korte tussenpauzes. Daarna was alles onwezenlijk stil. Het monotoon scanderen van de massa, de machine, bleef uit. De luidspreker van de ordediensten stokte. De natuur hield de adem in. Het dorp zweeg.

Even wist Edmond dat de aarde ging openbreken en gans het dorp in de zwarte gaping verzwelgen. Het was een bijbels ogenblik. Maar er gebeurde niets en de stilte zwol tot een oorverdovende spanning.

Hij stond roerloos, enkele straten verwijderd van het marktplein, waar daarnet de betogingen de lucht schroeiden.

En dan klonk die scheurende krijs van een gewond monster met duizend koppen. Pijn, bloed, vernedering en einde. Het buitelde en botste over de opgebroken kasseien, smoorde in het zand, maar herleefde elders.

- Zij schoten op ons!

Mannen en vrouwen vulden in één gil de straten, stootten en vertrapten elkaar. Edmond zag ze in zijn richting rennen, de wilde horde.

- Zij schoten op ons!

Heel even voelde hij zijn lichaam verschrompelen van angst voor de massa. Heel even maar: de angst die hij als zesjarige voor de eerste maal ontdekte aan de hand van zijn moeder in de kerstprocessie. Waar ben je dan nog veilig? Langs alle zijden omringd door zingende mannen en vrouwen die walmende fakkels door de avond scheurden. Zijn moeder huilde van eenvoudige aandoening. De rauwe mannenstemmen klonken steeds maar harder; de devote woorden werden onverstaanbare kreten, de diepgelovigen werden brute beulen die een wicht gingen slachten. Hij rilde, maakte koorts en doorstond de vreselijkste dromen. Die nacht werd hem de angst geboren.

- Zij schoten op ons!

De tranen sprongen hem in de ogen; een blinde woede verteerde zijn lichaam. Even later zag hij zijn handen honderd andere handen helpen een voertuig van de openbare macht te kantelen. Machteloos als een gestruikelde olifant lag de wagen op zijn zijde terwijl de vlammen langs het blauwe koetswerk likten. Armen trokken hem mee

[p. 509]

op de vlucht voor de mannen die de straat bezetten. In een vreemd huis met gesloten ramen en deuren wachtte hij het einde van de storm af tussen mensen met verwilderde gezichten. Zij vroegen hem niets. Hij dronk koffie en luisterde naar de namen van degenen die op het marktplein waren blijven liggen met schotwonden in benen en buik. 's Avonds meldde de radio dat de ordediensten zich verplicht hadden gezien enkele malen in de lucht te vuren om de betogers uiteen te drijven.

Donkere wolkenkladden drijven zeer laag oostwaarts. Het is woensdag. De kinderen hebben vrijaf vanmiddag en Gino, het Italiaantje met de horrelvoet, zal vanmiddag bij hem komen aankloppen, gelijk elke woensdagmiddag; uren zit hij te staren naar de kleurenpracht van de geprikte vlinders in de glazen kasten. Daarna gaat hij stilletjes aan tafel zitten, tegenover Edmond die de schoolwerken verbetert en bekijkt foto's in de encyclopedie. Als Edmond soms opkijkt merkt hij nog net hoe Gino zijn ogen neerslaat in het boek: hij zit hem aanhankelijk te beloeren als een trouwe hond, speurt naar al zijn wensen en tracht ze te voorkomen, hij huppelt met zijn klompvoet om een asbak te halen of een vloeipapier. Hij vlucht elke woensdagnamiddag uit de troosteloosheid van de mijnhuizen.

De muren hellen lichtjes over. Hier en daar lopen er grillige gapende barsten door. De mortel in de voegen is verzand. Met de nagels van hun vingertjes peuteren de kinderen de stenen los die de grijswaarde van de lucht hebben aangenomen als perfecte camelia's. De zindelijke gordijntjes met franjes achter de ramen in hun rottende omlijstingen vormen een lachwekkend contrast. Dit zijn de krochten waarvoor vele arbeiders een nieuw huurcontract van een jaar hebben getekend bij de mijndirectie, net één maand voor de aankondiging van de sluiting van de mijn.

Vrouwen staan in de deuropeningen en praten op gedempte toon in vele talen. Zij groeten beleefd en ingetogen. Hun gezichten zijn wassen onleesbare maskers. Edmond denkt plots aan die foto-reportage over het sterven in Madrid. De soldaat die, midden in zijn stormloop ver-

[p. 510]

stijfd, de handen nog om de bajonet gekneld en de borst achteruitgeslagen door de inslag van de kogel, in het wazig beeld van de momentopname de geschiedenis is ingegaan. De vetgevreten clerus die de nazi-groet brengt in het puin van zijn glorie. Maar vooral die vrouwengezichten, getaand door het lijden, sereen in hun onbegrip. Zij wuiven de aftrekkende kolonnes toe, begraven de doden, dragen de kinderen. Zij schijnen elke wending van het lot de baas.

Ik had in Spanje moeten vechten, maar ik zat thuis en leerde God en het gezag vrezen. Ik had in opstand moeten komen, maar leerde mij te onderwerpen. Ik had een vrouw moeten huwen, mij in haar geven, een zoon verwekken. Maar ik bleef alleen ademen in de huisgeur van oude mensen, masturbeerde mij 's nachts terwijl ik om vergeving bad.

- Ik meen toch dat uw plaats niet op straat was op 't ogenblik van de betogingen, had het schoolhoofd gezegd.

Edmond steekt de straat over en draait rechts af. In 't midden van het opengebroken kruispunt hebben de kinderen een bezemsteel geplant waarop nog het afgescheurde uiteinde van een spandoek genageld is. Hij leest ‘werk’ en daaronder ‘..inderen’ in uitgeregende inktletters.

Verleden jaar had hij van de mijndirectie, naar aanleiding van zijn twintigjarig jubileum als onderwijzer, een bescheiden huldiging mogen ontvangen in de bevlagde Sint Barbarazaal en een geldprijs als steun aan zijn jeugdclub van terrariumvrienden. Het natuurreservaat achter glas in dit asseland. Als onderwijzer had hij niet aan de betogingen tegen de mijn mogen deelnemen.

De gemeentesecretaris had het van de burgemeester in vertrouwen vernomen en was het vlug aan het schoolhoofd gaan vertellen. Rothaeren zou voor ondervraging in verband met de wanordelijkheden opgeleid worden. Om aan zijn prestige als onderwijzer niet te schaden had men bij uitzondering afgezien van een onmiddellijke opleiding in de school. De ordediensten zouden hem aan zijn woning opwachten.

Ik wist zelfs van geen betoging af toen ik ging wandelen. Maar ik zeg het ze niet. Ik heb willoos mijn handen

[p. 511]

geleend aan het geweld. Ik zal ze vertellen dat ik de mensen heb aangespoord de wagen te vernielen. Dat ik verantwoordelijk ben voor de ongeregeldheden. Geen symbolische verantwoordelijke omdat elk vergrijp dient gestraft te worden. Ik speel dat spel niet mee. Ik zal ze in verlegenheid brengen, ze pesten: ik heb alle schuld! Ach, meneer Rothaeren, wij wilden slechts even van u horen wat u van de gebeurtenissen afweet. Geen ogenblik hebben wij eraan gedacht.... Ik heb het gedaan. Het wordt tijd dat ik uit mijn veel te klein terrarium breek.

Naarmate hij verder stapt vervloeit het grijs van de muren stilaan in rood en gebroken wit van siersteen. Het wegdek is ongeschonden, het leven onberoerd. Hij drukt de hoed vaster op het hoofd, plooit de rand dieper, klemt de boekentas steviger en schrijdt voort over wolken.