De Nieuwe Stem. Jaargang 21

[p. 493]

Kort bestek

Actuele doublethink

Sinds de Nederlandse rechtspraak een aantal veroordelingen heeft opgeleverd, die de geschiedenis zullen ingaan als klassieke voorbeelden van klasse-justitie, is het officiële spraakgebruik verrijkt met een nieuw voorbeeld van doublethink: de ‘onafhankelijke rechter’ en de ‘onafhankelijke rechtspraak’. Het is merkwaardig, dat de behoefte aan dit bijvoeglijke naamwoord tot nu toe niet werd gevoeld: we moesten het stellen met gewone rechters; het bijvoeglijk naamwoord kwam alleen voor in de staatsinrichting-boeken, waarin het een formeel juridische betekenis heeft. Achter nieuwe woorden en uitdrukkingen staan echter nieuwe verschijnselen of sterk tot de verbeelding sprekende voorbeelden van reeds lang bekende verschijnselen. Men bedoelt twee dingen als men het heeft over de onafhankelijke rechter: in de eerste plaats, dat hij voor zijn uitspraken geen instructies krijgt van ambtelijke en politieke autoriteiten, die hem ook niet kunnen afzetten en in de tweede plaats, dat rechters onafhankelijk van elkaar rechtspreken, waardoor het niet geoorloofd zou zijn de uitspraken in de Tres-affaire te vergelijken met de veroordelingen van provo's, daar ze afkomstig zijn van verschillende rechters. Beide argumenten zijn formeel-juridisch juist, maar ze maken weer eens duidelijk, in welke mate een maatschappij in stand wordt gehouden door juridische begrippen, die maatschappelijke ficties zijn. Het is verbazingwekkend, dat twintig jaar na het oprichten van de ene sociologische faculteit na de andere, waar toch wel iets te leren is over de wederzijdse afhankelijkheid van recht en maatschappij, een begrip als ‘de onafhankelijke rechter’ op de publieke opinie kan worden losgelaten. Politieke en ambtelijke instructies worden in Nederland niet aan rechters gegeven, maar dat betekent nog niet, dat hun maatschappelijke bindingen niet van belang zouden zijn voor hun uitspraken. Rechters worden evenals functionarissen voor de buitenlandse dienst gerecruteerd uit een kleine kring; rechtscolleges vullen zich coöptief aan en vooral het laatste maakt de onafhankelijke rechter wel erg afhankelijk van familie,

[p. 494]

vrienden en relaties. Het zou onnozel zijn te menen, dat na de coöptatie al deze maatschappelijke bindingen van geen betekenis meer zouden zijn voor de instelling van de rechter tegenover de maatschappij. Zouden er in Nederland tien rechters zijn, die geen lid zijn geweest van een studentencorps of een daarmee te vergelijken gezelligheidsvereniging? En uit de Tres-affaire blijkt hoe sterk díe band is: boetes worden hoofdelijk omgeslagen over hen, die door oud-Germaanse inwijdingsrituelen voor altijd met elkaar verbonden zijn. Zodra in Nederland zonen van smeden, kantoorbedienden en ongehuwde moeders rechter kunnen worden, zal het begrip onafhankelijke rechter een maatschappelijke realiteit kunnen worden.

De rechter is in theorie onafhankelijk sinds de Franse Revolutie, die het beginsel van de machtenscheiding van Montesquieu invoerde. In Engeland was een eeuw eerder de politieke dienstbaarheid van politie en justitie tegengegaan door de Habeas Corpus Act. Met grondwetten en theorieën alleen verandert men echter de maatschappelijke werkelijkheid niet. De Russische grondwet van 1936 was de meest democratische ter wereld in één van de afschuwelijkste dictaturen die de geschiedenis heeft gekend. Een Marsbewoner zou moeilijk kunnen begrijpen, dat de Amerikaanse grondwet en de Amerikaanse maatschappij (niet van 1936 maar van 1966) op de een of andere manier bij elkaar horen. De maatschappelijke en politieke gebondenheid van de rechter zien we ook na de Franse Revolutie telkens gedemonstreerd. Het spreekt het meest tot de verbeelding in de veroordeling van kinderen tot de strop of tot langdurige gevangenisstraf wegens het stelen van een brood. Ongetwijfeld werden deze vonnissen telkens uitgesproken door rechters, die zich onafhankelijk voelden. Zij die het begrip ‘onafhankelijke rechter’ invoerden, rekenen er op, dat het inzicht in de maatschappelijke gebondenheid van recht en rechtspraak steunt op gevallen, die historie geworden zijn. Zolang het inzicht daartoe beperkt blijft, is het voor de actuele verhoudingen niet gevaarlijk.

De uitspraken tegen de provo's werden en worden gedaan onder directe pressie van een kleinburgerlijke opinie, die zich in zijn benepen fatsoensopvattingen aangetast voelt en onder druk van de maatschappelijk en politiek heersende groepen,

[p. 495]

die de kleine burgerij als steunpilaar nodig hebben. Zij keren zich feller tegen hen, die de bestaande maatschappelijke orde niet erkennen (er is geen duivelser verschijning voor een politieagent dan een ‘anarchist’) dan tegen de gewone misdadiger, die binnen de maatschappelijke orde handelt. Tegenover de laatste is de rechtspraak en het gevangenissysteem steeds humaner geworden; hij is voor de maatschappelijke en politieke orde wel lastig, maar niet gevaarlijk. Wie echter, al is het op de meest onschuldige wijze, tegen de maatschappelijke of politieke status-quo protesteert, wordt onder toejuiching van de burgerij mishandeld.

Zoals vaak met doublethink-termen is het begrip ‘onafhankelijke rechter’ juist op een beperkt gebied: er is geen directe politieke afhankelijkheid van Nederlandse rechters. In ruimer opzicht is het begrip echter aanvechtbaar: ook rechters hebben maatschappelijke banden, die hun denken mede bepalen. De macht van het woord is echter zo groot, dat de werkelijkheid erachter verborgen kan blijven; het woord ‘onafhankelijk’ wordt voor de werkelijkheid zelf gehouden en dit is ook de bedoeling; het is een defensief begrip. Het dient niet om in het bewustzijn te worden opgenomen; de inhoud ervan moet juist buiten het bewustzijn blijven. Het past in een vorm van denken, die zich afspeelt in het strottenhoofd en in de keelholte. Deze vorm van denken is soms een kenmerk van maatschappelijk geslaagd zijn: de rechtvaardiging van de Tres-provo jurisprudentie door het Vrije Volk werd met lovende commentaar in de N.R.C. opgenomen. Hoe droevig is het voor een socialistische partij als ze een minister van justitie heeft, die zich de maatschappelijke kaders van recht en rechtspraak niet bewust lijkt te zijn en meedoet aan een vorm van denken, die vanzelfsprekend is voor de eendenvijver, maar in een democratische publieke opinie niet behoorde voor te komen.

Th.J. Hooning.