De Nieuwe Stem. Jaargang 21

[p. 487]

Johanna Fortuin
Communiceren

Soms overvalt mij een onduidelijke maar dringende drang tot abstract communiceren, tot het zichtbaar en mogelijk verstaanbaar maken van mijn vingertopgevoelens, mijn bloedstroomkloppingen en mijn hersenpulsen. Naar mijn aard en opvoeding gebruik ik daarvoor de taal als instrument. Wat ik - geluidloos zwetend, met verhoogde bloeddruk en verdiepte ademhaling - aan de taal ontlokte, verduurzaam ik op papier met krabbels van een bepaalde tevoren afgesproken vorm.

En hier begint al het misverstand, de vervlakking.

Een trillend van emotie gedacht woord kan in een handschrift nog wel gemarkeerd, enigszins onderscheiden worden. Maar in machineschrift of druk?

In wat men beschaafde landen noemt kan iedereen letters herkennen, woorden zien, zinnen nuttigen. Iedereen kan lezen (de krant, radiobode, Bijbel, reclamefolders). Maar woorden zijn geluid, geluid is een trilling. Trillingen zijn vluchtig. Zodra zij er zijn, zijn zij er ook al weer geweest. Geluid is een trilling, die naar gelang zijn soort en lengte, een wisselend lichaamsdeel doet resoneren. Soms de hersenen, soms de benen, ook wel eens het hart en in een zeldzaam geval allemaal tegelijk. Geluid is een trilling is vluchtig. Om het te verduurzamen en te behouden moet men het omzetten in materie van een andere orde. Vaak is dat: papier met tekens. Voor de menselijke geluidssignaal-systemen, taal en muziek, zijn daartoe letters en noten. Hoe ongedifferentiëerder het signaal met de daarin vervatte informatie is, des te betrouwbaarder en duidelijker kan men het in tekens weergeven. Zo leveren de marktberichten en moe-d'r-ligt-een-kip-int-water qua notering geen problemen. Hoe ingewikkelder en subtieler echter de signalen worden des te ontoereikender worden de symbooltekens. Een zekere nuancering kan nog worden gemaakt met crescendo, tremolo, accenten of uitroeptekens, cursief of op- en afstreek. Maar het blijft behelpen. Naarmate de symbooltekens inadequater

[p. 488]

worden, wordt de functie van de tolk, weer tot klank brenger, groter. Iedereen kan de marktberichten betrouwbaar voordragen, maar slechts weinigen een gedicht. De meesten zal het wel lukken moe-d'r-enzovoort aan de piano te ontlokken, maar slechts zeer enkelen krijgen er muziek van Bartók uit.

Communiceren via tekens op papier (abstract communiceren) geeft aan de woorden- of notenlezer en vertolker, vergeluidmaker, een grote interpretatieve variatiemogelijkheid. Dat impliceert een groter kans op misverstanden, dan bij concreet communiceren, waarbij het geluid zonder tussenmiddelen direct van de menselijke zender naar de menselijke ontvanger gaat. Een geschrift wordt immers pas iets op het moment dat iemand het gaat bekijken. Dat is het moment waarop een woordenstroom van de taalproducent naar de taalconsument tot stand komt. En omdat daarbij eerst de geluidentaal gecodeerd en later weer gedecodeerd wordt is de kans op afwijkingen aanzienlijk.

Soms vraag ik me af of bij volken, waar men woorden, verhalen en gezangen om ze te verduurzamen in het eigen lichaam, in de herinnering, opneemt en dus direct doorgeeft, het aantal afwijkingen en misverstanden geringer is.

Wanneer een lied van mens naar mens naar mens gaat gebeurt er dan niet iets wezenlijks anders dan wanneer een lied van mens naar papier naar mens naar papier geleid wordt?

Zeg niet dat het geheugen een onbetrouwbaar ding is. Dat papier alles juist zo nauwkeurig vastlegt.

Walvissen bijvoorbeeld hebben millennia geleden over het land gelopen. Toen zijn zij het water ingedoken. Sedertdien kregen ze steeds betere vinnen, maar hun bekken en poten, die helemaal niet meer werden gebruikt (en tevoren toch héél betrouwbaar waren) degenereerden tot een klein, zinloos stukje bot, dat los in hun lijf hangt. Zo is het ook bij de mens, sedert hij zich op papier voortbeweegt, is het geheugen geworden tot een klein en zinloos, los in het lichaam hangend orgaantje. Het werd niet meer gebruikt, dus verschrompelde het als een verlamde ledemaat.

Zo ook slaan wij, sedert het KNMI er is, geen acht meer op onze huid en haren, die ons inlichten over de vochtigheid in de lucht en daarmee over de kans op regen.

[p. 489]

Taal is een informatief signalensysteem. Het weerspiegelt wat individuen van een bepaalde soort mededeelbaar vinden. En de nuancering waarin zij dit wensen te doen. Signalen, die voor de éne soort (Nederlander) betekenisvol zijn, zijn dit voor een andere soort soms niet. Dit uit zich in onvertaalbaarheid. Het Duitse woord überhaupt kent geen Nederlands equivalent en het Nederlandse woord ‘leuk’ is nauwelijks in het Duits weer te geven. Het Eskimowoord ‘iglo’ betekent ook meer dan ‘ijshuis’ of ‘ijshut’.

Hoewel we een reeks woorden hebben om menselijke geluiden aan te duiden (lachen, praten, jammeren, zingen, huilen, schreeuwen etc.) kennen we maar één woord voor alle geluiden die een hond voortbrengt, namelijk ‘blaffen’. Voor zover de hond menselijke geluiden imiteert kunnen we het weer wèl aangeven (huilen). Voor het geluid van een dolfijn hebben we al helemaal geen woord en toch maken deze dieren heel veel soorten fluittonen en schijnen zij zelfs iets als een taal te hebben.

Wat wij in de wereld zien en hoe wij het zien, weerspiegelt zich in onze taal: voor een stenen optrek hebben wij woorden als: huis, schuur, boerderij, kerk, winkel, flatgebouw, kasteel en ga maar door... Een pygmee heeft waarschijnlijk helemaal geen woord voor een stenen optrek omdat hij er nog nooit één heeft gezien. Omgekeerd hebben wij slechts één woord voor wit spul, dat uit de hemel valt, namelijk sneeuw terwijl de Eskimo's er, als ik mij niet vergis, meer dan tien onderscheiden. Maar naarmate wij meer wereld- en mensengeluiden omzetten in woorden per papier wordt onze relatie met de wereld indirekter, oneigenlijker.

Deze drang gevoelsgeluiden in papier te verpakken en te bewaren; deze onduidelijke, maar dringende drang tot abstract communiceren, tot het verduurzamen wat wezenlijk vluchtig is lijkt mij een poging aan de vluchtigheid van het eigen bestaan te ontkomen door betekenis te hebben, iets te zijn. Een poging gebaseerd op een optisch bedrog. Je eigen woorden gematerialiseerd in een dik boek voor je te zien liggen geeft de illusie iets op de tijd te hebben gewonnen.

Maar het geschrift betekent alleen iets bij de gratie van de lezer. Pas als de opgeroepen lezer de hoorn opneemt komt een verbinding tot stand, de woorden tot klank. Deze lezer

[p. 490]

is echter even vluchtig als de schrijver zelf. En alle lezers bij elkaar geven maar een kleine kwantitatieve tijdswinst (krantenlezers geven één dag, soms twee; tijdschriftenlezers een week of een maand; romanlezers een jaar of hoogstens enkele decennia en in een enkel geval een paar eeuwen - maar wat is dat nog op de klassieke eeuwigheid?). En wat gewonnen wordt aan tijd, gaat verloren aan intimiteit. Een gedicht is een gemiste kus; een geschrift een afgebroken gesprek. Tijdloos worden niet door afstand te nemen van de tijd, maar juist door er geheel in onder te gaan. De intimiteit van de concrete communicatie boven de tijd van de abstracte. De eeuwigheid ligt dichter bij de seconde dan bij de eeuw.

Voor een melanesiër of een eskimo, die leeft met zijn longen in de lucht, zijn voeten in het zand of de sneeuw, zijn handen aan zijn voedsel en zijn tong aan zijn taal, moet een schrijver wel het meest oneigenlijke wezen zijn dat er bestaat. Wat wezenlijk vluchtig is poogt een schrijver te verduurzamen, wat mondklank is brengt hij geluidloos voort met zijn handen, wat banden legt gebruikt hij als isolator. Elk gedicht is een gemiste kus... De eredienst van het geschreven woord is intussen welhaast staatsreligie geworden. En dat alleen maar door overwaardering van het woord in onze cultuur. Wat je zegt dat doe je of ben je (basis van socio- en andere -logische enquêtes). Wat niet gezegd of geschreven kan worden bestaat niet. Contacten tussen mensen verlopen voor 99% via het woord. De hele psychiatrie is gebouwd op het gesproken woord. Alsof alleen verbaal bewustzijn een echt bewustzijn zou zijn. Koele verstaanbare woorden zijn ge-excarneerd, een senseloze code, tangen om de wereld aan te pakken.

Vingertop-tasten, stemstreling, straling opvangen en beantwoorden op afgestemde trillingslengten staat men alleen innig geliefden toe. Misschien heeft het als sterk, lichamelijke activiteit ook wel iets met liefde te maken. Op verschillende golfmodulaties uitzendend zoek ik - de wereld omspannend - de reflectie, soms de resonans van mijn beminden,

en zwijg
en neig het oog
en stijg tot in het diepst van mijn lichaam op.

[p. 491]

Voorstellingsvermogen

Stel je nu eens voor, dat we niet aan de buitenkant van een bol zouden leven, maar aan de binnenkant. Of stel je eens voor dat deze grote buitenbol waarop we bestaan het hoofd zou zijn van een gigantische reus (de nek zou in Antarctica kunnen zitten) en wij niet meer zouden zijn dan de luizen op deze kop. Of stel je voor, dat wij het aerarium zijn van buitenwereldse wezens, die hun zondagnamiddagen veraangenamen door naar ons onbegrijpelijk gedoe te kijken (zouden de vissen van Artis mij zien?).

Stel je voor, dat wij niet het eindpunt zijn van de evolutie, maar slechts een uitstekend bij de huidige omstandigheden aangepaste, sterk gespecialiseerde diersoort, die zich over de hele wereld heeft verspreid en daarom bij de eerste wereldwijziging te gronde zal gaan omdat zij haar variatiekracht heeft uitgeput. Mogelijk zullen de primitievere pygmeeën en bosjesmannen door hun grotere flexibiliteit wel overleven, muteren en de volgende aardfase bevolken. Wij zullen dan als gidsfossielen van het alluvium bekend komen te staan. Of stel je voor dat de tijd inderdaad gekromd is, dan zal de verste toekomst de hand reiken aan het uiterste verleden.

Stel je voor, dat het geestelijke alleen maar een degeneratie is van het lichamelijke en nièt zijn sublimatie. Dat wij niet het hoogste punt zijn in een stijgende evolutiespiraal, maar de laagste winding in een dalende. Tenslotte zijn wij ook geen mens geworden door de woekering van onze hersencellen, maar door de speciale ontwikkeling van onze voetboog, die een rechtopgaande gang mogelijk maakte en de handen voor pakken vrijmaakte.

Stel je voor, dat de dood niet het absolute einde, het volledig andere is, maar hetzelfde in een nieuwe aggregatietoestand. Stel je voor dat leven en dood zich verhouden als ijs en water, waarbij hun afwijkend voorkomen slechts te wijten is aan het verschil in afstand van overigens gelijksoortige moleculen. Zeker er is ook waterdamp... En dat deze drie gestalten door het toe- en afvoeren van energie alle in elkaar kunnen overgaan.

Stel je voor, dat conceptie en groei is het onttrekken van energie aan de wereld (hoeveel moet er niet worden opgegeten voor een embryo geboorterijp is) en dat sterven is

[p. 492]

het uitstralen van energie naar de wereld (warmte afstaan tijdens het proces van ontbinding, vruchtbaar worden, in gras opstijgen...)

Wanneer liefde is het uitstralen van warmte naar de geliefde, het zenden van energietrillingen naar de beminde, dan is het sterven een daad van opperste liefde tot de wereld. Ontsnappen aan het besloten Ik, opengaan naar het universum. Volledig opgaan in de wereld, zich verliezen in deze geliefde. Bevrijding van het ‘IK’ en omvattende éénwording.

Het is niet voorstelbaar.