De Nieuwe Stem. Jaargang 21

[p. 250]

Kritiek en verweer
De toekomst van het christendom

Waarde Noordenbos,

Bij je artikel Een concilie in de twintigste eeuw wil ik in de vorm van enkele vragen enkele kanttekeningen plaatsen.

Het christendom is in een crisissituatie geraakt, zeg je. Dat ben ik met je eens, al zullen we het over de oorzaken van deze crisissituatie nog wel niet zo gauw eens worden. Je wijst er op, dat het karakter van het christendom ‘van de godsdienst te zijn van een uniek geopenbaarde waarheid’ binnen de kerk meer en meer betwijfeld, buiten de kerk minder en minder verdragen en in de toekomstige confrontatie met de andere wereldgodsdiensten steeds meer een aanmatiging wordt. Je constateert een en ander, maar ik krijg de indruk, dat je deze feitelijkheden positief waardeert. Je vindt het zo wel goed. Nu gaat het mij niet om bepaalde formuleringen en dus sluit ik mij bij jouw formuleringen aan. Ik stel de vraag: meen je werkelijk, dat het christendom - ik spreek liever over de christelijke kerk - zijn geloof, dat de bijbel het getuigenis van een unieke Godsopenbaring in de geschiedenis is, moet prijs geven? Indien dat het geval is, waarin bestaat dan voor jou nog de betekenis van het christendom in de confrontatie met de andere wereldgodsdiensten? Indien Jezus voor mij niet de mens is, in wien God zich op unieke en onherhaalbare wijze heeft geopenbaard, is er voor mij geen enkele reden, waarom ik het christendom boven het boedhisme of hindoeïsme zou prefereren, is er integendeel voor mij alle reden om het boedhisme boven het christendom te stellen. Ik weet het: in het geloof in Jezus Christus als ‘de weg, de waarheid en het leven’ zit een pretentie, die velen als een aanmatiging beschouwen en moeten beschouwen. Maar wat blijft er van het christendom zonder deze pretentie over dan een religie, die met alle andere religies onder één noemer is te brengen, en een ethiek, die men tenslotte ook kan aanvaarden zonder christen te zijn?

De saecularisatie, zeg je, is doorgedrongen in alle gebieden

[p. 251]

van menselijk denken en doen: ‘Tot in de theologie, met het gevolg, dat de theologie steeds meer nadert tot anthropologie’.

Dat ontken ik niet, maar ik stel alleen de vraag, wat theologie, die tenslotte opgaat in anthropologie, nog met theologie te maken heeft.

Wat mij betreft, ik aanvaard de saecularisatie van de wereld zonder ressentiment, zij het ook zonder enthousiasme (is er tot nog toe veel reden tot enthousiasme?). Ik meen echter, dat de kerk, de saecularisatie der wereld aanvaardend, zelf kerk moet blijven en zich niet moet laten saeculariseren.

Wanneer ik mij voortbeweeg in de door jou aangegeven richting, zie ik niet in, waarom ik niet even goed lid van het Humanistisch Verbond zou kunnen zijn als lid van de Hervormde Kerk. Je zoekt, geloof ik, de betekenis van de christelijke kerk niet in haar geloof in Jezus Christus, maar in haar ethiek. Je spreekt met een zekere waardering over de christelijke erfenis, die in de westerse cultuur is opgenomen. Maar ik heb begrepen, dat volgens jou die christelijke erfenis alleen veilig is in de handen van de christelijke kerk, als deze haar dogma's - geheel achterhaald als ze blijken te zijn, als ze hen doorlicht met het licht waarover wij nu beschikken - prijsgeeft, haar theologie laat opgaan in anthropologie en haar geloof in God inruilt tegen het atheïsme, waarmee amerikaanse theologen, zoals je zegt, zo ‘verrassend vrijmoedig’ voor de dag komen (tussen haakjes: doen ze dat, zoals je zegt, inderdaad op het voetspoor van Bonhoeffer?).

Versta ik je goed? Is de christelijke erfenis, die in de westerse cultuur is opgenomen, alleen veilig in de handen van de christelijke kerk, als deze bereid is, zich voor het einde van deze eeuw te laten transformeren in zo iets als de vrijdenkersvereniging De Dageraad of - iets minder radicaal - het Humanistisch Verbond?

Ben ik uit de tijd, wanneer ik, gelovend in Jezus Christus als degene, in wien God zich op unieke wijze in de geschiedenis heeft geopenbaard en daarom lid van de christelijke kerk, alles op alles zet, om mijn geloof in God te belijden en niet verrassend vrijmoedig atheïst te worden, mijn theologie theologie te laten blijven en niet in anthropologie te

[p. 252]

laten opgaan, de dogma's van de kerk te doorlichten (voluit kritisch), hetgeen iets anders is dan hen prijs te geven?

Zou Prof. Romein niet gelijk hebben, wanneer hij in Bevrijdend Denken (een door jou uitgegeven bundel ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan van De Dageraad) zegt, dat de christelijke kerk, zich voortbewegend in de richting, die jij aanwijst, tot de ontdekking moet komen, dat haar godsdienst niet meer is dan een eigenwillige projectie van 's mensen diepst en hoogst verlangen op het scherm van de eeuwigheid?

Zeg mij eens heel openhartig: zijn jouw raadgevingen aan de christelijke kerk in wezen niet een ‘verrassend vrijmoedig’ voorstel aan de kerk, om zichzelf te likwideren? Want je zult me toch duidelijk moeten maken, wat het christendom en de kerk nog betekenen, als ze jouw wensen in vervulling doen gaan: geen theologie maar anthropologie, geen geloof in God maar atheïsme, geen dogmatiek maar alleen ethiek!

In de crisis, waarin de kerk zich bevindt, kan zij ondergaan. Zij kan die crisis ook te boven komen. Ik ontkom niet aan de indruk, dat ze naar jouw overtuiging er in zal ondergaan. Maar waarom span je je dan toch zo in, om haar te suggereren dat ze kan blijven voortbestaan door te verdwijnen?

Als met de wereld ook de kerk, het geloof en de theologie gesaeculariseerd worden, blijft alleen de wereld over, en zijn de kerk, het geloof en de theologie naar de haaien. Dat moet jij, die het stellig met Jan Romein eens bent, toch weten!

Aan de Dageraad heb ik nooit verzocht ‘verrassend vrijmoedig’ christelijke kerk te worden. Daarom begrijp ik niet, dat jij aan de christelijke kerk vraagt, zo iets als De Dageraad te worden. Is het ten onrechte, dat ik, om een uitdrukking van Menno ter Braak te gebruiken, in de omgang van vrijdenkers, humanisten en christenen met elkaar, aandring op zindelijkheid?

J.J. Buskes.

Waarde Buskes,

Je begint je kanttekeningen bij mijn artikel met het met mij eens te zijn dat het christendom in een crisissituatie is

[p. 253]

geraakt. Het is altijd goed dat een discussie uitgaat van een punt waarover de discussianten het eens zijn. Je wilt verder je ook aansluiten bij een aantal feitelijkheden waarin die situatie tot uiting komt. ‘Maar’, schrijf je dan, ‘ik krijg de indruk dat je deze feitelijkheden positief waardeert. Je vindt het zo wel goed.’ Doet het er zo veel toe in deze discussie of ik ze positief waardeer? Ik meen iets te kunnen constateren en daarover gaat het dan. Vervolgens stel je me de vraag of ik werkelijk meen dat het christendom of beter, de christelijke kerk, haar geloof, dat de bijbel het getuigenis is van een unieke openbaring, prijs moet geven. Waarom zou ik dat aan de christelijke kerk moeten vragen? Ik denk er niet aan. Iets anders is dat het mijn stellige mening is dat de uniciteit van het christendom steeds minder overtuigend wordt en dat heeft iets of veel te maken met het proces van de secularisatie, die niet alleen de periferie van de christelijke kerk raakt, maar tot in haar theologie doordringt. Nu is de theologie een bijzondere soort ‘wetenschap’ die het geloof in de christelijke openbaring onderstelt: punt van uitgang bij alle theologische denkarbeid. Wanneer zij haar onderstellingen zelf tot vraagstukken, tot twistpunten maakt, twijfel wekt aan wat tot dusver als vast geloofsbezit gold, verliest zij haar theologisch karakter en nadert zij tot anthropologie. Jij vraagt wat zij dan nog met theologie te maken heeft. Niets, zullen we beide zeggen.

Maar zij wordt dan wel meer wetenschap, voeg ik eraan toe en deze laat nu eenmaal geen veronderstellingen toe die zo duidelijk uit een ander gebied van geestelijke werkzaamheid stammen. Jij wilt de secularisatie, waarvan ik de indruk heb dat je er niet zo erg mee ingenomen bent, in elk geval tot de wereld beperkt zien. Maar de kerk moet kerk blijven en zich niet laten seculariseren. Hier hebben we duidelijk een scheidslijn tussen ons. Voor jou is er de wereld én de kerk of meer in jou geest misschien: de kerk én de wereld. Dit dualisme ken ik niet en daarom zie ik het proces der secularisatie - want ik beschouw het als een onomkeerbaar historisch proces - niet halt houden voor de kerk.

Je schrijft dat wanneer je je zou voortbewegen in de door mij aangegeven richting, je evengoed lid van het Humanistisch Verbond zou kunnen zijn als van de Hervormde Kerk. Nee, natuurlijk niet, want dan zou de Hervormde Kerk geen

[p. 254]

kerk meer zijn en het Humanistisch Verbond zijn voornaamste reden van bestaan verloren hebben.

Je bent voor mijn gevoel wat onduidelijk als je schrijft dat ik de betekenis van de christelijke kerk niet zie in haar geloof in Jezus Christus, maar in haar ethiek. Ik zie niet zozeer de betekenis van de christelijke kerk in haar geloof, maar daarin wel de zin en het wezen van de kerk. Een kerk concentreert zich op haar geloof met zijn aanspraken van waarheid en weg tot heil. Wie dit geloof heeft denkt niet aan het einde, aan de opheffing van de kerk. Ze is nu eenmaal de bevestiging en het orgaan van de openbaring en de veranderingen in de wereld tasten haar wezen niet aan, al zouden er maar een handjevol gelovigen zijn.

Als ik spreek van een christelijke erfenis, dan omvat deze wel voor een groot deel de ethiek, maar zeer ruim gezien, een gezindheid die niet onafscheidelijk met het geloof verbonden hoeft te zijn, getuige de kerkgeschiedenis. Men vindt die gezindheid vaak meer bij hen die niet sterk in de leer, niet leerstellig, maar tolerant tegen de ‘stiefkinderen’ van de kerk of zelf stiefkinderen, vaak randfiguren waren. Zij hebben veel gedaan voor het behoud van wat ik de christelijke erfenis noem. En dan ligt ook hier voor mij de betekenis van de christelijke kerk. Ik kan mij best voorstellen dat zij voor en na al haar dogma's, leerstellingen en geloofsartikelen overboord zal moeten zetten. Misschien heft ze zich daarmee op. Het is ook best mogelijk dat het christelijk geloof blijft als een werkelijke kerk, een verzameling van ‘geroepenen’, zonder maatschappelijke en staatkundige prerogatieven. Nee, de kerk hoeft zich volgens mij niet te transformeren in een vrijdenkers- of een humanistische vereniging, die er niet zouden zijn zonder hun tegenspeler, de machtige, onchristelijk heersende christelijke kerk.

Begrijp me goed, waarde Buskes, ik geef geen raadgevingen aan de christelijke kerk om zichzelf te liquideren. Zo dwaas en verwaten ben ik niet. Maar het zou kunnen zijn dat zij haar langste tijd gehad heeft, dat haar historische rol het einde nadert. Jij stelt zelf dat ze in de crisis waarin zij verkeert, kan ondergaan, zij kan die crisis ook te boven komen. Jij weet het blijkbaar niet. Waarom moet ik het weten? De ‘verrassende vrijmoedigheid’ die je mij toedicht, breng je in een volkomen verkeerd verband ter sprake. Ik

[p. 255]

heb deze woorden alleen gebruikt voor de Amerikaanse theologen in hun godloze theologie, waarbij - dat geef ik je toe - het woord theologie een absurde klank krijgt.

Wat je in de laatste twee alinea's schrijft is een kluwen van geladen misverstanden en dan wil je ook nog aandringen op zindelijk denken. Dat had Menno ter Braak eens moeten lezen!

O. Noordenbos.