De Nieuwe Stem. Jaargang 21

[p. 181]

‘Ondergang’ A'dam, 29/5-'65

Beste Jacques,

je boek is hier aangekomen. Ik had nooit gedacht het van je zelf, met de opdracht, te mogen ontvangen. Het is ook met geen weer-werk ooit te beantwoorden. Want het is eigenlijk niet een boek, het is zoveel lijfelijker, het is een millioenvoudig mensenlot dat op tafel verschijnt. Ik heb er ruim baan voor gemaakt, dat géén boeken eromheen in de weg liggen.

Het gaan lezen kost zelfoverwinning, ik zei al, soms is het mij tijden te machtig, als bij Abel Herzberg destijds. Wie van zichzelf ongaarne tranen verdraagt, heeft zich te verbijten. Er is één ding waarbij mijn verstand en gevoel blijven stilstaan, en altijd wéér zullen blijven stilstaan. Het ergste is nog niet eens het onherroepelijke van de ontelbare vermoorden, hoe vreselijk dat onherroepelijke ook blijft. Maar men zou kunnen hopen dat zoiets nooit in de geschiedenis meer zal gebeuren. Maar het allerergste, waar ik niet uit en niet voorbij kom, is het onoverkomelijke. Het onoverkomelijke dat mensen dit aan mensen hebben kunnen aandoen, en dat er altijd mensen daartoe in staat zullen zijn, omdat er zulke mensen bestáán, omdat mensen zó zijn. Dat is het onoverkomelijke van het boek, waar men nooit meer aan ontkomt, dat het gebeurd is, hééft kunnen gebeuren, en dus is van de mens tegenover de mens. De gedachte loopt hier muurvast op vast, want men moet zo blíjven denken over waartoe mensen in staat zijn. En de bewijzen blijven geleverd worden op telkens weer andere plaatsen ter wereld. Voor altijd hebben wij na het onherroepelijke het onoverkomelijke te blijven beseffen, hoe mensen tegenover mensen kunnen zijn. Maar het is noodzakelijk die dreiging uit het menselijk wezen als blijvend en onoverkomelijk in zich op te nemen en te verwerken, en gewaarschuwd te blijven tegen dat in de mens wat men nooit als bestaanbaar had willen geloven. Ook wij hebben het op onze wijze in zijn vreselijkste vormen ‘niet geweten’, het is ons, met de nog vóórtdurende processen in Duitsland voor ogen èn met de nog vóórtdurende excessen in de onmen-

[p. 182]

[p. 183]

selijkheids-haarden der actuele wereldpolitiek, voor altijd bijgebracht: dat wat het onherroepelijke heeft doen gebeuren, het is er, onoverkomelijk, in de wereld en in de mens.

Daarom is het méér dan een boek, de bewustmaking van een ontilbare last van menselijke dreiging in ons bestaan. Maar dat is noodzakelijk, en dus toch - gelùkkig heb je het onoverkomelijke voor ons opgeroepen en daarmee een levenswerk van waarschuwing en vermaning tot stand gebracht. Dank is daarvoor een weinigzeggend woord.

Je Nico.

Brief aan prof. dr. J. Presser na lezing van diens boek Ondergang.