De Nieuwe Stem. Jaargang 21

[p. 176]

N.A. Donkersloot
Leopold en de legende

Voorgelezen op 19-10-1965 in de Gemeente-Bibliotheek te Rotterdam.

De poëzie van J.H. Leopold wordt om vele rijkdommen en edele trekken geroemd, maar mij treft bij hernieuwde lezing óók de ongewone rijkdom aan nuances van menselijke toonaard.

Er is in onze taal misschien geen tweede dichterschap, dat zoveel menselijke nuances verenigt: de tedere en de harde toon, het bittere en het opgetogene, de zachtheid en de toorn, het monumentale, metalene en het bijna week verdroomde, ingekeerde, het strenge en het speelse, de humor en de extase. Het is van belang dit te bedenken en ik stel het daarom voorop in mijn betoog dat in het bijzonder handelt over Leopold en de legende.

Men moet daarbij ook wel bedenken, dat dit tenslotte, als het erop aan komt, toch niet zóveel ertoe doet, omdat wij gelukkig kunnen volstaan met de onvergankelijke gedichten zelf, O nachten van gedragene extase, Van wijn één druppel, Cheops, Albumblad. - En wij vergeten ook niet dat er iets onbescheidens blijft in de vraag naar het wie van de dichter die in zijn poëzie reeds zoveel meer van zichzelf geeft dan gebruikelijk en daarbij zichzelf onthult in de vorm der verbeelding. Hij heeft zijn lotgevallen en wedervaren boven zich uitgetild.

Maar de neiging is altijd groot, onder de poëzie door te lopen, en deze neiging wordt groter. Men kan er slechts tegen waarschuwen. Zelfs de vraag van de invloed van de doofheid op leven en werk, is niet een vraag die wezenlijk met de poëzie te maken heeft maar behoort tot de bedrijvigheid van hen die van de poëzie terugrekenen naar de psychologie. Men vergete niet, het is een achterwaartse beweging.

En Leopolds poëzie vraagt tenslotte bijzonder weinig toelichting van biografische bijzonderheden. Tenslotte blijft

[p. 177]

het alleen om de poëzie gaan, maar ik meen dat de legendevorming zo wonderlijk en soms tegenstrijdig met de persoon van de dichter en dan ook weer met de dichter zelf heeft gespeeld, dat aandachtige beschouwing van die legendewerking, of werkingen, er toe kan bijdragen de dichter in een ander licht te zien dan gewoonlijk gebeurt.

Alleen ben ik zoek en zoek alleen te wezen (I 78), het is de aanhef van een vertaling, maar wij weten hoe Leopold met elke vertaling als geen ander in eigen woorden sprak. Naar deze woorden is hij een als geen ander geïsoleerde. Niet anders dan in verzen, uit Oosters, maar ik herhaal, al wat hij vertaalde werd hem eigen:

O levensdrank, hoe bittere smaak

en nasmaak is de uwe

bitter om in den mond te doen,

bitter om uit te spuwen.

(El-Ma'arri, I 190).

En:

OMGANG met menschen, nabuurschap:

een sleepend zeer, een chronisch lijden;

O zegening dan van de koorts

met zieke en met gezonde tijden.

(I, 192)

In de legende spelen dooreen degene die men zag, de teruggetrokkene zoals hij gezien werd, en de eenzame die men las. Het wordt tot een wederzijdse doordringing en versterking. Er komt een wonderlijke wisselwerking of verwisseling tussen legende en werkelijkheid op gang.

Daar was een man die in vroeger jaren niet zo teruggetrokken zou zijn geweest te midden van zijn leerlingen. In een tijdperk dat in zijn gedichten juist wel vooral de teruggetrokkene, droefgeestige en sombere spreekt.

In later jaren bijna het omgekeerde, een man zó teruggetrokken dat hij voor niemand, hoe warm hem ook toegedaan, meer te naderen of te bereiken was, maar een man die opleefde in en genoot van het stille werk aan zijn poëzie. Het is die poëzie van zijn laatste tijd die als literaire nalatenschap is behouden en met oneindige toewijding gerang-

[p. 178]

schikt door P.N. van Eyck, zonder wie dit vele, kostbare en zo moeilijk te onderscheidene onherroepelijk zou zijn teloorgegaan - behouden uit een baaierd van snippers, maar te midden waarvan hij zich bevond als in de rijkdom van het onvoltooide, die hij al werkend en dichtend zocht te laten voortduren. Het toont ons vooral een dichter, opgaand in zijn verbeelding. Wat hij schrijft toont een soort levensverheerlijking en er spreekt een opgetogenheid uit die haar hoogtepunt zal bereiken in het Albumblad, dat hij opnieuw was gaan bewerken uit aloude versies... Er is in die literaire nalatenschap een dichter in stijgende lijn aan het werk.

- Op dit punt gekomen mag ik U verlof vragen om U een tweetal anecdotes te verhalen - ik moet dit wel omwille van een mogelijke aanvulling als waarvan ik sprak, de wijze waarop men de dichter in de persoon pleegt te zien, want zij werpen een zeer verrassend licht op zijn persoon. Dat ik er een rol in speel, moge worden goed gemaakt, doordat het een brekebeenrol is. Ik was in die dagen zo gemakkelijk af te leiden, dat ik wel mocht doorgaan voor de onrijpste der leerlingen van den misschien rijpste der leraren. (...). Ik ondervond van hem de zachtmoedigste spot die ik ooit op school of in later leven ondergaan heb.

[Van Donkersloot, die in 1917 onder de initialen N.A.D. had gedebuteerd in Rostra gymnasiorum, wist Leopold dat hij als vrijwel de enige in zijn klas belangstelling had voor poëzie. Op een avondwandeling kwamen leraar en leerling elkaar tegen, Leopold wees naar boven en zei: ‘Kijk eens, daar schijnt de maan, ga nu je gang maar.’

In de tijd dat Donkersloot de wekelijkse cursussen over Nederlandse literatuur volgde, die Annie Salomons voor de Rotterdamse Volksuniversiteit gaf, was zijn leraar er op bedacht dat hij zijn werk wel niet zorgvuldig zou hebben geprepareerd op de dag na de lezing. Leopold zei dan: ‘Nee, jou zal ik geen beurt geven, je zult niet veel geprepareerd hebben, jij hebt gisteravond iets moois gehoord’ en liet Donkersloot verslag uitbrengen over de lezing. Na de lezing over Leopold vroeg de dichter voorzichtig: ‘En... heeft ze gisteravond...?’ Donkersloot stond op: ‘Ja meneer, ze heeft...’ en wilde uitvoerig het verslag uitbrengen waarop hij zich extra goed had voorbereid. Maar Leopold

[p. 179]

‘hief bezwerend zijn lange hand’: ‘Nee... ga maar weer zitten.’]

Daar openbaarde zich een stralend mens. Er was daarin een ogenblik van samenzijn, van toenadering, bij alle behoud van afstand. Het was de spot van één die zich elke spot veroorloven kon, met een blik van verstandhouding erbij, zonder pijn te doen. Het zou tot mijn warmste schoolervaringen blijven behoren.

Het is niet mijn bedoeling aan de gangbare voorstelling die de legende van de persoon van de dichter heeft gevormd, een gans andere wending te geven. Wel heb ik een gans ander aspect willen laten zien, dat ook in zijn werk bevestiging vindt: onbekommerdheid, overgave, bevrijding, op afstand èn nabij zijn, spelende aandacht voor al het goede der aarde. Een aspect dat in de legendevorming te weinig is gezien. En ik denk nu terug aan die rijkdom van menselijke nuances in zijn poëzie, waarover ik in het begin sprak. Bij een zo rijk register laten zij zoveel wisselende belichting over aan het spel van legende en werkelijkheid. Hij heeft geschreven van de donkerste tot de lichtste poëzie, van de somberste tot de opgetogenste.

Het aspect van die rijkdom aan nuances vermaant ons ook aan dat uitstralende en opgetogene een plaats te gunnen, zoals het tot mij sprak uit zijn persoon en het stille werk van zijn laatste poëzie:

Ik ben de perken langs gegaan,
de bocht der zonnige terrassen,
de nauw bewogen siergewassen,
de koele stammen van den laan....

Dit voor mijn wereldsche vriendinnen,
maar voor de stilleren van zinnen
heb ik uit meer beloken rijken
de rustigeren, huns gelijken:
de sobere anemonen, spel
van ademen en lichte winden,
maar voor den peinzensgeest beminde
verblijven en verpoozingcel,
waar tusschen effen strakke wanden
als achter een besloten glas

[p. 180]

 

een koesterende in trek was,

 

een welbehagelijk belanden

 

met temperend de ernst, die stond

 

op den dof-zwarten ondergrond,

 

geronnen vlek, die overspande

 

den boôm. Hier tegen aan gelegd

 

om het onschuldige, dat het zegt,

 

om het lief jong-verbaasde blauw

 

een toefje eereprijs, het nauw

 

opmerkelijke ding, het zwartje

 

van randen met een spierwit hartje,

 

het open en aanvallig kruid

 

op dienen en op vriendschap uit.

 

Dan anjers, zoo fijn uitgeveerd,

 

alsof door lichte wimpers tuurden

 

twee oogen, binnenwaarts bestuurden

 

en tot zich zelve ingekeerd....

(I 165 en 170-171).