De Nieuwe Stem. Jaargang 21

[p. 151]

Alfred Kossmann
Proeve van dankbaarheid

In een gesprek of geschrift, ik weet niet waar, heeft Donkersloot eens verklaard dat hij zijn leven lang dankbaar zou blijven aan iemand die één goed gedicht had geschreven. De uitspraak typeerde hem. Wat hij ook mocht zijn geworden, hoogleraar, politicus, beheerder van letterkundige verenigingen, zijn eerste zorg was de poëzie, een kunstvorm die hij boven alles hoog achtte, en een van zijn kenmerkendste eigenschappen was een onverbiddelijke trouw.

Hij geloofde in de poëzie, hij geloofde in het dichterschap als in een roeping. Ik veronderstel, dat hij de volzin, die hij aan zijn bundel poëzie-kritieken De schichtige Pegasus vooraf liet gaan, nooit heeft verloochend: ‘Het wezen der poëzie is een op onverklaarbare wijze teweeggebrachte verhoogde straalkracht der gewone gebruikstaal, is het gespannen evenwicht waarmede de woorden in hun verdiepten samenhang te trillen staan boven den afgrond van het leven.

We leven in deze maanden na Donkersloots dood in een literaire periode van nuchterheid en ik vrees, dat niet al te veel dichters en lezers iets kunnen beginnen met deze formulering van meer dan dertig jaar geleden. Maar men kan moeilijk beweren dat in de jaren vijftig, toen eveneens veelomvattende theorieën over de dichtkunst in zwang waren, vaak werd teruggegrepen op Donkersloots ideeën. Zijn volzin schreef hij als man van omstreeks de dertig, op het toppunt van zijn literaire roem. Sindsdien heeft hij op alle mogelijke manieren aandacht gevraagd en gekregen; zijn dichterschap, voor hem zelf toch wel het centrum van zijn activiteit, werd voor de buitenwereld echter allengs een marginale bezigheid.

In de jaren dertig was de situatie geheel anders. Wie enigszins op de hoogte is van de polemieken uit die tijd, weet dat Ter Braak, Du Perron, Marsman zich heftig tegen hem en zijn pogingen tot objectieve kritiek hebben gekeerd. Volgens hen poseerde hij teveel als belauwerde wijze, die rustige

[p. 152]

oordelen over alles en nog wat gaf en een vaderlandse traditie van verdraagzaam onderwijzerschap voortzette. Wat men op het ogenblik, terugdenkend aan die jaren, te gemakkelijk vergeet is dat hun woede voortkwam uit bewondering. De schrijvers die Donkersloot toen het felst aanvielen begonnen steeds met te verklaren dat zij zijn jeugdpoëzie heel hoog waardeerden, en Ter Braak die hem hoonde als ‘administrateur’ van onze letteren bleek de dichter van Gebroken licht en de verslaggever van Penibel journaal serieus te nemen. Zijn dichterschap werd door zijn tijdgenoten alleszins volwaardig geacht.

Na Gebroken licht (1934) begon, als ik het goed zie, die waardering wat te verminderen. Onvoltooide symphonie (1938) was niet een erg gelukkige bundel, en vlak na het uitbreken van de oorlog waren de tijdgenoten, die als Donkersloots vrienden en tegenstanders zijn roem hadden bepaald, allen dood. Na de oorlog, tijdens de opkomst van Achterberg, Vroman, Lucebert volgden de jongeren zijn ontwikkeling als dichter niet meer, hoewel hij als criticus de ontwikkeling van de poëzie met goed resultaat bleef volgen. Dat hij eens tot de meest gelezen en bekroonde dichters had behoord, was niet meer van actueel belang.

Zijn vroege roem is gemakkelijk verklaarbaar. Hij schreef als jonge man gedichten die in hun moed en weemoed herkenbaar jong waren, en hij deed dat in de terminologie van de tijd maar in traditionele vorm. De thema's die toen in de mode waren kwamen in zijn poëzie voor; anders echter dan bij Marsman waren ze voor iedere ervaren lezer onmiddellijk te begrijpen. Men kan zich nu niet meer voorstellen hoe duister Marsmans expressionisme was voor mensen die in de poëtische traditie van de generatie van 1910 dachten. Voor hen waren de verzen van Donkersloot als het ware een uitkomst. Hier was een heel jong dichter aan het woord van onbetwijfelbaar talent; zijn gedichten waren onbetwijfelbaar modern en toch vlot te lezen door hun duidelijke taal en overzichtelijke vorm. Donkersloot was toen, dankzij het traditionalistische van onze samenleving, precies op de hoogte van ‘zijn tijd’. Nooit in zijn leven zijn hij en ‘zijn tijd’ meer zo dicht bij elkaar gekomen.

Lag dat aan de tijd of aan hem? Het was min of meer zijn tragiek dat zijn tweede bundel, Grenzen (1929), een door

[p. 153]

Hijman, Stenfert Kroese en Van der Zande luxueus uitgegeven boek, zijn meesterwerk bleek te zijn, of op z'n minst zijn evenwichtigste bundel. Het elegische, weemoedige, droevige van de toon was heel jong, maar zowel in het lied-achtige als in het anecdotische slaagde de dichter duidelijk. Kruistochten (1929) bevatte een van zijn beroemdst geworden verzen, het prachtige ‘De nachtegaal’, maar dat Donkersloots dichterschap zich gunstig ontwikkelde kon men uit de bundel als geheel niet concluderen. De verhalende gedichten in die bundel lieten zien, dat hij zijn lier anders wilde stemmen, dat hij naar andere onderwerpen en nieuwe inspiratie zocht. Die lange gedichten waren prettig leesbaar, met zwier geschreven, virtuoze prestaties. De verhalen en situaties waren echter te weinig interessant, de stemming overheerste teveel de anecdote en veel toekomst werd er voor de dichter niet door geschapen.

Hij slaagde later evenmin in het scheppen van poëtische toekomst. Gebroken licht (1934) bevatte enkele uitstekende gedichten, maar de huiselijke rijmen en ietwat gratuïte grappen die in deze bundel voorkwamen betekenden zeker geen verruiming van het dichterschap. De retoriek van Onvoltooide symphonie, het breeduit bespiegelende en mijmerende dat in de latere bundels ging domineren, - geen van deze elementen verrijkte of vernieuwde zijn poëzie wezenlijk, en de treffende gedichten die men in die latere bundels vindt hebben alle de elegische, ontroerde toon van Grenzen.

Toen hij en zijn uitgever ter gelegenheid van zijn zestigste verjaardag een representatieve bloemlezing uit zijn oeuvre, De grondtoon (1963), samenstelden, werd dat ook wel erkend. Hij wilde twee karakteristieke elementen van zijn poëzie naar voren laten komen: ‘vergankelijkheid’ en ‘liefde voor de medemens’, en aan zijn uitgever schreef hij: ‘Ik hoop dat wat ik voor mezelf in stilte wel eens de mozartiaanse toon noem, die dan meer lied is en een soort bevleugeld ontkomen aan zorg en druk uit of het verlangen daarnaar, erin uitkomt!’

Zo goed als men verklaren kan, dat Donkersloot omstreeks zijn dertigste een hoog gewaardeerd dichter was, zo goed kan men verklaren dat zijn reputatie later minder werd. Hij ontwikkelde zich wel als mens, nauwelijks als dichter. Wat na

[p. 154]

Grenzen aan pogingen tot verruiming werd ondernomen mislukte, en de enige ware inspiratie bleek de elegische, droevige levensaanvaarding die de jeugdgedichten zo populair had gemaakt. Dat hij in dit ‘genre’ tot op het laatst zijn jeugdpoëzie kon evenaren bewijzen gedichten uit De groene wandeling (1962). Zijn vlot, tevreden talent bleek zijn kracht en zijn zwakte. Het conservatieve, conventionele van zijn versvorm, het wat breedsprakige van zijn lange, zich soms virtuoos over verschillende strofen uitstrekkende volzinnen, zijn gretige, dikwijls nogal voor de hand liggende rijmen, de ronde behaaglijkheid van zijn klankeffecten gaven zijn beste gedichten een licht retorische, prettig in het gehoor liggende, muzikale sierlijkheid. In de ontwikkeling van na de oorlog werden zulk soort kwaliteiten niet vaak van belang geacht.

Zal zijn poëzie in de toekomst nog veel worden gelezen? Het getij lijkt niet erg gunstig. Zijn beste gedichten verdienen echter duidelijk een onsterfelijkheid, die eruit bestaat dat steeds weer jonge lezers hun jeugddroefenis er ontroerd in herkennen. Mijn dankbaarheid en trouw aan Donkersloot worden bepaald door ontroeringen van bijna dertig jaar geleden toen ik zijn gedichten leerde kennen. Ontroeringen die ik verloor, maar die weer op te roepen bleken telkens als ik de poëzie herlas waarin ik eens, in zekere zin ten onrechte, mijn eigen levensgevoel had menen terug te vinden. Het kan best zijn, dat deze heftige liefde voor gedichten als ‘Omar Khayyam’, ‘De scheidenden’, ‘Vesper’, ‘Lied’, ‘De gestorvene’, ‘De slaapwandelaar’, ‘De nachtegaal’, ‘Scheppingswerk’ en ‘De galg’ het mij moeilijk heeft gemaakt om Donkersloots latere werk naar waarde te schatten. Deugden als dankbaarheid en trouw kunnen zoals men weet tot ondeugden verworden...