De Nieuwe Stem. Jaargang 21

[p. 43]

O. Noordenbos
Een concilie in de twintigste eeuw

Onder de een en twintig eucumenische concilies die de katholieke kerk heeft gehouden en waarvan het eerste te Nicea in 325 heeft plaats gevonden, neemt het laatste van 1962-1965 een bijzondere plaats in. Niet zozeer om wat er ten slotte aan hele en halve beslissingen uit is voortgekomen, maar veel meer om de tijd waarin het is bijeengekoroepen.

De eerste concilies hebben zich bovenal bezig gehouden met het vastleggen van de kerkelijke leer. Afwijkende leringen, ketterijen moesten vernietigend afgewezen en de wezenlijke dogma's van de drie-eenheid uit de Schrift bewezen worden. Met verwerping van de leer van Arius stelde het Niceaanse concilie vast dat Christus één is in wezen met de Vader. Daarop heeft ongeveer een eeuw later het concilie van Efese de Nestorianen uitgeworpen die weigerden aan te nemen dat Maria de moeder van God was en dertig jaar daarna moesten de Monofysieten worden veroordeeld die ontkenden dat Christus in één persoon de goddelijke en de menselijke natuur verenigde.

Daarmee waren de hoofdzaken van de kerkleer vastgelegd. Wij zouden ons vergissen als we zouden denken dat deze concilies in een sfeer van broederlijke liefde zouden zijn verlopen. De verheven leer die zij ten slotte gemeenschappelijk beleden heeft niet verhinderd dat bijvoorbeeld te Efese groepen bisschoppen elkaar excommuniceerden. Daarbij vergeleken moet men vaststellen dat het Tweede Vaticaanse concilie in een irenische geest is verlopen, ook al bestonden hier tegenstellingen die voor de toekomst van de kerk fundamenteler zijn dan de geloofsverschillen van destijds. Want het zijn niet meer deze zaken die de geesten bezig houden, ook niet het vraagstuk hoe de transsubstantiatie verstaan moet worden - overigens pas op het vierde concilie van Lateranen in 1215 als leerstuk vastgelegd - of zelfs de pauselijke onfeilbaarheid, maar de verhouding van

[p. 44]

de kerk tot wat men dan de ‘wereld’ noemt, alsof nog steeds de kerk geen deel van de wereld is geworden.

Op het laatstgenoemde concilie zijn de ketterse Katharen veroordeeld, zijn de regels voor de inquisitie goedgekeurd. Op volgende concilies is getracht de sinds 1054 bestaande breuk tussen de westerse en de oosterse kerken te herstellen. Dit mislukte, de breuk bleef bestaan en de delegatie van Griekse monniken die op het concilie van Florence (1493-1445) paus Eugenius IV als hoofd van de kerk hadden erkend, moesten, door de oppositie thuis gedwongen, hun erkenning intrekken en verklaarden dat ‘onze handen die het onjuiste decreet ondertekenden afgesneden mogen worden’.

De concilies ten tijde van de Renaissance hebben misschien de grote afscheiding van de Reformatie een tijdlang kunnen uitstellen, ze hebben deze in elk geval niet kunnen voorkomen. Het concilie van Trente kon niet anders dan de herstelde schade opnemen, pogen dat de splitsing van de ene kerk niet verder door zou gaan en een tegenoffensief beginnen. Feitelijk hebben de volgende eeuwen steeds de invloed ondergaan van deze Contrareformatie, die de nauwelijks meer katholieke, maar feitelijk nu roomse kerk heeft gedomineerd tot op onze dagen. Het Trentse concilie was een te laat gekomen poging tot genezing van de kwalen en tegemoetkoming aan de ernstige bezwaren die de Reformatie hadden uitgelokt.

Tussen het Trentse en het Eerste Vaticaanse concilie liggen drie eeuwen waarin de kerk zich feitelijk niet herzien heeft en dat is op het Eerste Vaticaanse concilie dat in 1869 bijeen is gekomen en in 1870 voortijdig moest opbreken, omdat toen de Frans-Duitse oorlog Europa in beroering bracht, ook niet gebeurd. Integendeel, het heeft, wat toen al tegen de ‘geest der eeuw’ inging, het leerstuk van de pauselijke onfeilbaarheid aangenomen en bovendien het liberalisme en andere moderne dwalingen veroordeeld. De tijd na dit Vaticaanse concilie was ook bepaald geen voorbeeld van vernieuwing en aanpassing aan wat het einde van de 19de en het begin van de 20ste eeuw bewoog. De encycliek Rerum Novarum was een poging een katholieke oplossing van het maatschappelijk vraagstuk te geven, een hopeloze zaak, want het maatschappelijk leven had zich al

[p. 45]

zo lang geseculariseerd dat een kerkelijke oplossing van welke kant ook daardoor al geen relatie meer met de maatschappelijke werkelijkheid zou kunnen hebben. Ruim veertig jaar na het Communistisch Manifest kon het buiten de kerk moeilijk als een opzienbarend stuk gelden, al heeft het dan wel in de kerk enige bevrediging gegeven. Voorts wordt deze tijd nog gekenmerkt als een bestrijding van elke aanpassing aan de moderne wetenschap, vooral waar ze zich bezig hield met de bronnen van het geloof. Dit modernisme openbaarde zich in vrijwel alle Europese landen. In Frankrijk werd het Institut catholique te Parijs het middelpunt van kritisch exegetisch en historisch onderzoek. De grote man was hier Alfred Loisy, die een radicale kritiek uitoefende op de nieuwtestamentische geschriften en in 1908 is geëxcommuniceerd.

In de eerste helft van deze eeuw zijn er twee wereldoorlogen geweest en revoluties, hebben natuurwetenschap en techniek de gehele wereld een ander aanzien gegeven, zijn er nieuwe continenten ontwaakt, heeft Europa zijn centrale positie in de wereld moeten prijs geven, is ook het christendom in een crisissituatie geraakt. Zijn karakter van de godsdienst te zijn van een uniek geopenbaarde waarheid is binnen de kerk meer en meer betwijfeld, buiten de kerk minder en minder verdragen en lijkt in de toekomstige confrontatie met de andere wereldgodsdiensten steeds meer op een aanmatiging.

De katholieke kerk heeft nog altijd een grote aanhang in vele landen en is schijnbaar nog ongebroken in landen als Spanje en Portugal; er bestaan politieke partijen waarin geloof en politiek een momenteel nog vrij hecht huwelijk zijn aangegaan. Zou men nu kunnen verwachten dat, gezien het feit dat de te Rome vergaderende bisschoppen een opleiding hebben genoten in een tijd dat de meesten van hen nog berustten in de koers die het concilie van Trente met zoveel kracht had ingeluid - in welk spoor ook het Eerste Vaticaanse concilie was voortgegaan - Rome voor werkelijk ingrijpende hervormingen in de kerkelijke organisatie te vinden zou zijn? En voorzover de bisschoppen wel zouden willen, moesten zij dan niet aarzelen om ze aan hun achterban van lagere clerus en leken waaronder slechts een kleine élite werkelijk progressief genoemd kan worden, aanneme-

[p. 46]

lijk te maken? Was nog niet pas enkele jaren geleden het leerstuk van de lichamelijk ten hemel varende Maria afgekondigd, die nu nog weer door paus Paulus VI als ‘moeder der kerk’ is uitgeroepen? En in ons land ligt het mandement der bisschoppen toch niet zover in de tijd terug! In Duitsland voeren verlichte Katholieken een vertwijfelde strijd tegen het milieu-katholicisme waarover Carl Amery in zijn Die kapitulation oder deutscher Katholicismus heute aangetoond heeft hoezeer het tegenover Hitler volkomen gekapituleerd heeft.

Zou men mogen verwachten dat zich een radicale vernieuwing zou kunnen voltrekken in een kerk met een zeer heterogene aanhang in beschaving, intelligentie, geestelijke structuur, sociale en politieke gebondenheid? Daarbij komt het natuurlijke behoudsinstinct van zo velen voor wie de kerk een steun, een bezit is, geestelijk en materieel nauw vervlochten met al de katholieke verenigingen, instituten, acties, waaraan deze hecht georganiseerde kerk zo rijk is.

Het belangrijkste van dit concilie is dàt het gehouden is. Hier moeten wij in het bijzonder aandacht vragen voor de verrassende man Johannes XXIII, die al met zijn encyclieken een opvallende andere toon had aangeslagen dan zijn voorgangers, als bijv. in Pacem in terris en daarvoor in Mater et Magistra. Dat deze paus bij zijn verscheiden, na maar enkele jaren als een op voorhand geheten ‘overgangspaus’ de kerk te hebben gediend, tot ver buiten de kerkelijke wereld, als een uitzonderlijk mens is geëerd, kwam omdat hij er diep van overtuigd was, dat van een instituut als de Rooms-Katholieke kerk iets christelijkers verwacht mocht worden dan in een eeuwenlange geschiedenis was gebleken. Ik kan mij voorstellen dat er onder de verlichte katholieken teleurstelling bestaat over de weinige positieve uitkomsten van het concilie, dat inderdaad ver onder de maat van paus Johannes is gebleven. Hoe moeilijk waren de beraadslagingen over de godsdienstvrijheid en over de kwestie der joden. Hoe halfslachtig is het standpunt gebleven over het vraagstuk van de geboorteregeling of gezinsvorming. Wat er over de liturgie is besloten raakt niemand buiten de kerk en wie zal zich daar nog druk maken over de transsubstantiatie? Het atheïsme waarmee, in het voetspoor van Bonhoeffer, Amerikaanse theologen zo verrassend vrijmoedig

[p. 47]

voor de dag komen, is voor Rome nog een verschrikking en dodelijk gevaar, vooral in verbinding met het communisme. De gedachte aan een soort kruistocht is echter wel geheel ter zijde gesteld.

Dit concilie neemt in de reeks concilies daarom een bijzondere plaats in, heb ik aan het begin van dit artikel gesteld, omdat het in een tijd is gehouden die niet vergelijkbaar is met vroegere eeuwen. Men heeft deze tijd waarin wij leven het post-christelijke tijdperk genoemd en een bekend protestants theoloog schrijft over het theologiseren in een a-theïstisch tijdperk.

Wij kunnen met andere woorden spreken van een volkomen geseculariseerd tijdperk, waaraan een periode is voorafgegaan van ongeveer drie eeuwen waarin de secularisatie steeds verder is doorgedrongen in alle gebieden van menselijk denken en doen. Tot in de theologie, met het gevolg dat de theologie zelf steeds meer nadert tot anthropologie.

Dit proces, komt mij voor, laat zich niet meer tegenhouden en is moeilijk als omkeerbaar te denken. Wat in deze situatie een kerk wel kan doen is in de eerste plaats zich grondig te bezinnen op haar plaats nu in de wereld en haar mogelijkheden. Hierbij zal zij zich mijns inziens wel snel en radikaal moeten ontdoen van alles wat in de slechtste zin van het woord ‘werelds’ aan haar is en dat wil zeggen alles wat macht, rijkdom, schittering is, alles wat reeds Erasmus samenvatte in het woord ceremoniën; ook, wat nog moeilijker misschien zal zijn, haar dogma's moeten doorlichten met het licht waarover wij nu beschikken - waarbij ze waarschijnlijk geheel achterhaald zullen blijken te zijn.

En dit alles zal de kerk niet in de laatste plaats moeten doen ter wille van de christelijke erfenis die in de westerse cultuur is opgenomen, omdat deze erfenis anders hoe langer hoe minder veilig is in haar handen.