De Nieuwe Stem. Jaargang 20

[p. 716]

Wim Klinkenberg
Hoe trouwt men een kroonprinses?

Concreet: Waarom trouwt men een Nederlandse kroonprinses. Nog concreter: waarom trouwde Prinz Bernhard von Lippe Biesterfeld in 1937 Prinses Juliana van Oranje-Nassau?

Zou het twee ‘gewone’ jonge mensen betreffen, de vraag naar het hoe en wat zou slechts vrienden en bekenden interesseren. Het gaat hier echter om publieke personen van wie de een naar alle waarschijnlijkheid staatshoofd zou worden van het destijds bepaald nog omvangrijke Koninkrijk der Nederlanden. Beantwoording van boven gestelde vraag is dan ook een onderdeel van Nederlands geschiedschrijving. Na dertig jaar willen wij een poging wagen, haar althans te behandelen, hoewel alle archieven nog gesloten zijn.

Hier is één - destijds reeds - gegeven antwoord:

‘Hij (Pr. B. - K.) zou zeker binnen enkele jaren tot een leidende positie bij het I.G. Farben-concern zijn opgeklommen, wanneer de voorzienigheid de bekoorlijke, hoogst aantrekkelijke Prinses Juliana niet op zijn weg geplaatst had. De eerste schreden op den weg van het succes had hij reeds gezet, toen hij bij de wintersport kennis maakte met deze lieve, vriendelijke jonge vrouw, de uitverkorene van zijn jong en rein hart. Het goedgunstig lot gaf den prins een hoogere roeping te volgen: de levensgezel in liefde, trouw en zorgzaamheid te worden van de in Nederland zoozeer beminde Kroonprinses en voor een boven alles vereerde Koninklijke Moeder een toegewijde zoon, haar steun en hulp te zijn bij de vervulling van haar grootsche taak, die strekt tot het welzijn van een trouw en arbeidzaam volk’ (300.000 werklozen - K.)¹⁾.

Mogelijk, dat onnozelen en erger nog altijd genoegen nemen met dit (Duitse) antwoord, het loont de moeite iets aardser te graven. Zelfs een Nederlandse biograaf van de Prins die overigens ook graag van ‘God’ en ‘de Voorzienigheid’ gebruik maakt, wanneer handelingen en lotgevallen

1) Prins Bernhard - Het vorstelijke Huis zur Lippe-Biesterfeld - door prof. dr. G. Freiherr von Eppstein en Hofrat Max Staercke - Utrecht MCMXXXVI, p. 182.

[p. 717]

zijner hoofdpersonen nader dienen te worden verklaard, heeft het t.a.v. de wordingsgeschiedenis der relatie Lippe-Oranje via de Olympische Winterspelen in Garmisch-Partenkirchen, maar bij ‘wat men noemt “toevallig”’ gehouden; en: ‘Hier mag ik er misschien wel eens op wijzen, dat de kennismaking tussen deze twee jonge mensen.... zulk een heel gewoon karakter heeft gehad. Ik zeg dit met de meeste nadruk’²⁾.

Deze nadruk op het heel gewone in een zo bijzonder geval als de hier aan de orde zijnde relatie, onderstreept ongetwijfeld het bijzondere.

Alden Hatch, de geautoriseerde biograaf van Prins Bernhard, wijst daar trouwens duidelijk op, wanneer hij op p. 64 van zijn boek opmerkt, dat het bij de verloving van de Nederlandse Kroonprinses ‘geen eenvoudige zaak was. Het aantal jonge mannen dat in aanmerking kwam was gering. De echtgenoot van de toekomstige koningin van Nederland moest aan bepaalde voorwaarden voldoen.... misschien het belangrijkste van alles, er moest politiek niets op hem aan te merken zijn. Deze laatste voorwaarde sloot het overgrote deel van de jonge Duitse prinsen uit, al degenen namelijk die de zijde van Hitler hadden gekozen’³⁾.

Dat waren er inderdaad zeer vele. Toch sloot het SS-lidmaatschap van de jonge Lippe hém blijkbaar niet bij voorbaat uit. Dat werd meteen al in september 1936 bij de aankondiging van de verloving met wrevel hier en daar geconstateerd. Een Haags dagblad schreef naar aanleiding daarvan:

‘Wanneer er een verbintenis had plaats gehad met een der democratische Scandinavische of Britse monarchieën, zou dit zowel elders als hier met instemming begroet zijn. Thans is dit anders’⁴⁾.

De vraag rijst dus, of een kennismaking met Prinses Juliana die tot de consequenties van een duurzame verbintenis zou kunnen of moeten leiden, als een zaak van ‘toeval’ dan wel als een kwestie van zorgvuldig beleid, in ieder geval van een bewust streven, moet worden beschouwd.

Hatch wijst in de richting van het laatste. Hij verhaalt, hoe de jonge Bernhard von Lippe in 1935 als onder-directeur van de I.G.-Farben-vestiging te Parijs in aanraking kwam met tal van grootheden der wereld, met hen dineerde, lunchte, en:

‘Bij één van die lunches, tegen het eind van 1935, zat Bern-

2) Dr. J. Waterink - Onze Prins - in het publiek en binnenskamers - Wageningen z.j. (29 juni 1911-1951 - 40 jaren), p. 61/62.

3) Alden Hatch - Prins Bernhard - Zijn plaats en functie in de moderne monarchie - Amsterdam MCMLXII; vgl. ook: Sefton Delmer - De Duitsers en ik - Utrecht 1963, p. 270.

4) Vooruit van 8/9/36 - Blad A. Delmer (p. 270) vermeldt een poging tot engagement met de Duitse prins Stolberg-Stolberg.

[p. 718]

hard naast dr. Loudon, de Nederlandse ambassadeur in Parijs, die hij eveneens goed kende. Het gesprek kwam op de Olympische Winterspelen in Garmisch-Partenkirchen, waar Bernhard in zijn wintervakantie naar toe wilde gaan. Dr. Loudon vertelde hem dat Koningin Wilhelmina en haar dochter, Prinses Juliana, eveneens plannen hadden voor een bezoek aan de Winterspelen. “Ze zullen in Igls logeren, aan de andere kant van de bergketen”, zei hij. “Misschien voelt u er iets voor om de adjudant van de Koningin op te bellen om een afspraak te maken voor een beleefdheidsbezoek”. “Dank u, dat zal ik graag doen”, zei Bernhard. “Dat is een aardig idee”’⁵⁾.

Hatch gaat nog verder, wanneer hij zegt:

‘Zeer waarschijnlijk was het geen toeval dat de Nederlandse ambassadeur het onderwerp van de Olympische Spelen ter sprake bracht. Men mag wel aannemen dat Koningin Wilhelmina op de een of andere wijze op Prins Bernhard attent was gemaakt.... Maar het is absoluut zeker dat voor Bernhard de suggestie van dr. Loudon volkomen onverwacht kwam en dat hij het inderdaad alleen maar “een aardig idee” vond’⁶⁾.

Tegenover deze versie van Genesis staan een aantal geheel anders luidende en indicerende feiten. Daar is allereerst hetgeen jhr. Loudon zelf hierover in intieme kring heeft medegedeeld. Volgens zijn lezing was namelijk de toenmalige onder-directeur van IG-Farben Parijs, Bernhard von Lippe, eigener beweging bij de Nederlandse ambassadeur gekomen met de vraag of hij, Loudon, hem, Prins Bernhard, niet met Prinses en Koningin in contact kon brengen. Loudon had zich daarop met zijn minister (jhr. De Graeff) in verbinding gesteld; tenslotte kwam vanuit Den Haag de instructie, Bernhard positief te antwoorden en daarbij op Garmisch-Partenkirchen te attenderen⁷⁾.

Er is trouwens meer, dat er op wijst, dat de jonge Lippe al vóór het bewuste contact met Loudon belangstelling had voor Nederland en het Oranjehuis.

Uit het tot dusverre aangevoerde zou men de conclusie moeten trekken, dat zich de hele besluitvorming, inclusief de voorgeschiedenis, tot de verloving van Bernhard en Juliana, binnen amper een half jaar zou hebben voltrokken. Een zeer korte termijn voor een zo gewichtige verbintenis, waarin zo

5) Hatch - p. 60/61; vgl. ook Delmer, p. 268.

6) Hatch, p. 64.

7) Mededeling, door een intimus van jhr. Loudon aan schrijver gedaan na verschijnen van Hatch' biografie in het najaar van 1962.

[p. 719]

vele andere factoren, belangen en instanties dan de faculteit van het hart het voor het zeggen hebben.

Hatch geeft geen datum voor het moment van de eerste ontmoeting in Garmisch. Waterink noemt ‘februari 1936’. De verloving werd bekend gemaakt op 8 september van dat zelfde jaar, maar symptomen van haar komst waren er al begin augustus. Binnen die korte spanne tijds zou dus Prins Bernhard voor de keuze zijn gesteld en hebben gekozen, een geheel nieuw bestaan aan te vangen als lid van het Oranjehuis in een voor hem vreemd en nieuw staatsverband? Zelfs de Voorzienigheid levert hier geen bevredigend antwoord.

Waterink schrijft dan ook - aan het einde van zijn boek wordt vermeld, dat vóór de publicatie ervan ‘de toetsing der feiten door Z.K.H. Prins Bernhard’ heeft plaats gehad (p. 207): Aan het sterfbed van zijn vader, juni 1934, ‘begon hij (Pr. B.-K.) voorzichtig te zinspelen op de mogelijkheid, dat hij, als hij, over een jaar ongeveer, klaar was, Duitsland zou gaan verlaten.... Hij sprak over de mogelijkheid van het gaan in dienst van een vreemde mogendheid.... Er is tijdens dat onderhoud allerlei gezegd, dat niet bestemd is voor anderer weten. Er zijn nu eenmaal dingen, die het stille geheim blijven van hen, die het hebben meegemaakt.... Slechts weinige jaren later geeft Prins Bernhard zich met hart en ziel in de dienst van een voor hem op dat ogenblik vreemde mogendheid. Nederland mag het weten, dat het feit, dat de zoon zich met hart en ziel gaf aan de Nederlandse zaak, van tevoren de instemming heeft gehad van de stervende vader’⁸⁾. (cursief door ons - K.)

Zouden wij deze mededeling dan mogen zien als een bevestiging van de eerder weergegeven verklaring van dr. Loudon?

Juni 1934 was niet alleen de maand waarin de gebroeders Lippe hun vader verloren. Aan het einde van diezelfde maand had de ‘Nacht van Röhm’ plaats: de SA, waartoe beide prinsen behoorden, werd toen van zijn top en toekomst beroofd; ook Bernhard en Aschwin gingen over naar de (Reiter) SS⁹⁾. In april 1935 beëindigde eerstgenoemde zijn studie¹⁰⁾ en trad hij in dienst van IG-Farben; eerst op het hoofdkantoor in Berlijn, al spoedig in Parijs¹¹⁾; in september 1936 volgde, zoals bekend, de verloving.

8) Waterink, p. 50/51.

9) Waterink (p. 83) vermeldt alleen de SA; Hatch (p. 55-58) alleen de SS, al suggereert hij wel, dat Bernhard aan de kant van de SA stond tot aan de ‘nacht der lange messen’; Delmer (p. 206) vermeldt beide nazi-keurtroepen als onderdelen waartoe de gebroeders Von Lippe hebben behoord.

10) Delmer, p. 301.

11) De Telegraaf van 8/9/36, Avondblad p. 1 meldde, dat Prins Bernhard zijn Berlijnse adres nog had: Duisburgerstrasse 8; ook Aschwin woonde daar bij een familie Nordhaus; Nordhaus Sr. was volgens deze bron vertrokken naar ‘Indië’.

[p. 720]

In de periode tussen juni 1934 en het voorjaar van 1936 blijkt Prins Bernhard tal van malen in ons land te zijn geweest. In een interview met één der Haagse dagbladen vertelde destijds zijn broer, dat zij samen in 1934 (waarschijnlijk met hun moeder, Prinses Armgard - K.) voor het eerst in Nederland kwamen. Zij logeerden, aldus Aschwin, in de omgeving van Haarlem¹²⁾. Dat kan het buiten bij Bloemendaal zijn geweest van de familie Fritze; de heer Fritze was sinds 1923 o.m. directeur van de N.V. Hollandsche Koopmansbank aan de Keizersgracht te Amsterdam; deze handelsbank maakte eerst deel uit van het concern van de Zweedse lucifer-‘koning’ Kreuger en de belangrijke Zweedse Wallenberggroep, later van de nóg belangrijker Duitse IG Farben¹³⁾. Prins Bernhard was zeer bevriend met de dochter des huizes. Waterink vermeldt inderdaad de naam van Fritze en zegt dat deze ‘later een heel goede vriend van Prins en Prinses werd’ (p. 60). Hatch noemt hem merkwaardigerwijs in het geheel niet; toch moet als vaststaand worden aangenomen, dat de Hollandsche Koopmansbank, Nederland en Prins Bernhard juist dankzij de heer Fritze al ver vóór september 1936 geen onbekenden voor elkaar waren (vgl. noot 26).

Er waren nog enkele vriendschappelijke relaties tussen Bernhard en Nederlanders: baron mr. G.C.D. van Hardenbroek, directeur van de Geldersche Credietvereeniging te Zwolle, woonachtig op het vroeger luisterrijke ‘Frisia State’ bij Katerveer; en jhr. mr. W.F. Roëll, bewoner van ‘Sperwershof’ te 's Graveland; beide buitens vormden een pied à terre voor Bernhards bezoeken aan 't Loo en Soestdijk¹⁴⁾.

De Nieuwe Rotterdamsche Courant vermeldde in het najaar van 1936 iets geheel anders over eerdere bezoeken aan ons land van de a.s. echtgenoot der Nederlandse Kroonprinses.

In 1935 was hij hier geweest, aldus de NRC, en: ‘Daarbij heeft hij ook eenige keeren zijn opwachting gemaakt bij exkeizer Wilhelm. Zoo heeft hij in juli van het vorige jaar (1935 dus - K.) in gezelschap van zijn broer een geheelen dag op Huize Doorn vertoefd, welke dag o.m. werd doorgebracht met tennisspelen en een bezoek aan het zwembad Woestduinen te Doorn.... Met de familie van Prinses Hermine (Wilhelms tweede vrouw - K.) is Bernhard zeer goed bekend,

12) Het Vaderland van 9/12/36, Avondblad.

13) Gerhard Maria Albert Julius Herbert Kay Fritze was in 1890 als Duitser geboren; werd in 1929 tot Nederlander genaturaliseerd; tijdens of na de Tweede Wereldoorlog tot Amerikaan; overleed in 1963 te Renkum.
‘Zijn’ Hollandsche Koopmansbank heeft in Amsterdam tijdens de bezetting zonder Duits beheer gefunctioneerd, ondanks het feit dat Fritze, die vlak vóór of vlak na de Mei-dagen van 1940 naar New York was vertrokken, de zetel van de bank in Willemstad (Curaçao) vestigde. Wel echter werd in december 1940 de Duitser Hans Weltzien mede commissaris. Hij stierf in augustus 1944. Ook na 1945 had merkwaardigerwijs geen (Nederlands) beheer van deze bankinstelling plaats; een bericht van directie en commissarissen meldde na de bevrijding, dat ‘verschillende omstandigheden het ongewenscht maakten gedurende de bezettingsperiode de balansen over 1943 en 1944 samen te stellen.’
Fritze stichtte in oktober 1940 in de toen nog neutrale USA de ‘Holland-American Merchant Corporation’ waarvan hij ‘president’ werd. In 1953 kreeg Fritze de aandelen die de Koopmansbank in deze HAMC bezat; hij trad toen af als commissaris van de Koopmansbank, waarvan hij tot 1937 directeur en van 1937 tot 1947 gedelegeerd commissaris was geweest.
De directeur van de Koopmansbank sinds 1957, mr. A.E. van Braam Houckgeest, werd per 1 januari 1963 particulier secretaris van Prins Bernhard. Sinds 1/1/'65 is hij zijn financieel adviseur en thesaurier van de Koningin.

14) Jhr. mr. W.F. Roëll is in 1943 door de nazi-bezetter geexecuteerd. Hij behoorde tot een illegale groep, die contact met Londen onderhield en met kringen in Duitsland die tenslotte de aanslag op Hitler van 20 juli 1944 voorbereidden en waartoe volgens Waterink ook Aschwin von Lippe behoorde. Volgens Hatch (p. 113) deed prinses Armgard vergeefs een beroep op een nazi-oom van Juliana, Hertog Adolf Friedrich von Mecklenburg, om het leven van Roëll door interventie bij de bevriende Goering te redden.

[p. 721]

daar zijn moeders landgoed Woynowo gelegen is in de nabijheid van het landgoed Saabor in Silezië van het geslacht Schoeinach-Carolath’¹⁵⁾.

Blijkbaar was de vete tussen de Hohenzollerns en de Lippes, waarover Hatch (p. 23-30) niet zonder heroïek uitvoerig bericht, niet zó onherstelbaar diep, dat men niet gezellig met elkaar in Nederland kon verkeren¹⁶⁾. Trouwens, de verloving van 1936 is door de Commissaris van de Koningin in Utrecht, Bosch Ridder van Rosenthal, ‘officieel aan Wilhelm II medegedeeld’¹⁷⁾. Het Haagse dochterblad van de NRC, waaraan wij dit feit ontlenen, voegde hier aan toe:

‘Een tante van moeders zijde van den a.s. Prins-gemaal is te Potsdam met een heer von Krieger getrouwd. De heer von Krieger kon niet zeggen, hoe de verloofden elkaar hebben leren kennen, maar stipte in dit verband aan, dat de Prins meermalen op bezoek is geweest bij de gewezen Keizer’. Diezelfde dag schreef dit blad nog, dat ‘gezien de opmerkelijke zuiverheid’ van 's Prinsen Nederlands, ‘hij.... zich zijn vorige verblijven in ons land zeer ten nutte (heeft) gemaakt’¹⁸⁾.

Op grond van dit alles mag men voor één keer wel eens instemmen met een conclusie van De Telegraaf, die in diezelfde dagen schreef, dat Prins Bernhard ‘Nederland reeds lang (kende), vóór Nederland hem kende.... Het is nu ook duidelijk, dat de jonge verloofden elkaar reeds lang kenden’¹⁹⁾.

Is dan de onderstelling te boud, dat 's Prinsen belangstelling voor ons land van het begin af aan o.m. dit bewuste doel heeft gekend: zijn intrede in het Oranjehuis?

Hetzelfde sociaal-democratische dagblad, dat wij reeds aanhaalden uit zijn critisch commentaar over de keuze van een prins uit nazi-Duitsland, maakte in het vervolg van dat commentaar een opmerking die op een ander aspect van de gecompliceerde verbintenis duidde; het blad schreef namelijk, dat ‘zulk een (“democratische” - K.) verloving (die het blad had gewenst - K.) op financiële bezwaren af stuitte, waarin de wijziging van de grondwet nu zal voorzien’ (zie noot 4).

Er was dus ook een financieel element dat een belangrijke rol bij de keuze speelde. Toch moet dit als een afgeleid pro-

15) Nieuwe Rotterdamsche Courant van 9/9/36, Avondblad D, p. 2.

16) Een zoon van Wilhelm, prins August Wilhelm, was bovendien óók lid van de SA en via die weg toegetreden tot de NSDAP. Prinses Hermine heeft in de winter van 1932/33 vanuit Nederland de reis naar Berlijn ondernomen om Hitler tot herstel van de monarchie te bewegen (vgl. Delmer, p. 177-180).

17) Het Vaderland van 9/9/36, Ochtendblad.

18) Id., 9/9/36, Avondblad.

19) De Telegraaf van 9/9/36, Avondblad, Vijfde Blad, p. 11.

[p. 722]

bleem worden beschouwd, dat alleen maar de politieke kant van de definitieve beslissing kan accentueren. Wanneer immers in het geval van de Duitse prins Von Lippe via een grondwetswijziging een regeling voor dit ‘bezwaar’ kon worden gevonden zou dat ook hebben gekund voor een Britse of Scandinavische candidaat; of een Nederlandse aspirant.

Van dat financiële element maken beide voornaamste biografen van Bernhard geen geheim; evenmin van het feit, dat de candidaat-Prins der Nederlanden geruime tijd heeft geaarzeld, of hij zijn toekomst definitief aan Juliana, Oranje en Nederland zou verbinden, toen er nog geen eigen inkomen voor hem uit de staatskas beschikbaar was.

‘Later’, aldus Waterink, ‘is dat gelukkig volkomen gewijzigd.... maar die wijziging had zich in 1936 nog niet voltrokken.... Heel het voorjaar en heel de zomer van 1936 heeft de Prins eigenlijk geleefd in de overtuiging, dat hij aan de stem van zijn hart het zwijgen niet mocht opleggen. Toch was er anderzijds ook weer het pogen om in Amsterdam een positie te krijgen bij de IG-Farben (de Hollandsche Koopmansbank - K.) gegroeid uit de gedachte, dat hij niet alle schepen achter zich wilde verbranden’²⁰⁾.

Waterink is niet volledig, voor zover hij de indruk wil wekken, alsof de regeling van het salaris voor de toekomstige prins(en)-gemaal pas na 1936, althans na de verloving tot stand zou zijn gekomen. Formeel klopt het: omdat de nodige grondwetswijziging werd gekoppeld aan de Kamer-verkiezingen van 1937; maar het voorstel tot die grondwetswijziging bereikte de Tweede Kamer op 5 augustus 1936. De verloving werd bekend op 8 september daarop volgende. Het is duidelijk, dat de grondwetswijziging preludeerde op de verloving en het huwelijk met Bernhard; dat diens beslissing tot deze verbintenis postludeerde op de inmiddels overeengekomen (en uiteraard onder de toenmalige politieke verhoudingen gegarandeerd te aanvaarden) financiële voorstellen van de regering-Colijn.

Prins Bernhard werd toen een staatsinkomen van 200.000 gulden per jaar in het vooruitzicht gesteld; dit voorstel markeerde een nieuwe fase in de materiële positie van toe te treden leden tot de Nederlandse dynastie; voor het eerst werd een ‘concurrentie-positie’ gecreëerd ten opzichte van de jongste en machtigste belangen-categorie in het moderne

20) Waterink, p. 63.

[p. 723]

Westen: de grote industrie; die zich, vooral in het daaraan rijke Duitsland, graag voorzag van de na 1918 maatschappelijk, politiek én materieel veelal wat in de lucht hangende landadel.

Alle schrijvers over Bernhard vermelden, dat hij een aanstelling tot directeur der IG Farben in zijn zak had, toen hij zijn ouvertures tot het Oranjehuis begon. Bij een huwelijk met de Nederlandse Kroonprinses zou die uiteraard niet gerealiseerd kunnen worden. Hatch formuleert het dilemma op de volgende pittige wijze: Bernhard ‘deed zijn werk (voor IG Farben - K.) zo goed, dat dr. Passarge²¹⁾ zei: “Als je niet de een of andere domme streek uithaalt zul je waarschijnlijk voor je dertigste jaar al directeur zijn”. Korte tijd daarna werd hem deze toezegging schriftelijk gedaan’²²⁾.

En dus, zegt Hatch verder: ‘Voor Bernhard lagen de zaken niet zo eenvoudig. Hij was zeer eerzuchtig en had een duidelijke voorstelling van de vele beperkingen die het leven van de echtgenoot van de koningin kenmerkten. Hij was van mening dat hij een schitterende toekomst tegemoet ging bij de IG Farben’.

Zodat hij tegen zijn eventuele a.s. schoonmoeder zei: ‘Het is me bekend dat Juliana's vader geen staatsinkomen had. Een dergelijke positie zou mij zeer onaangenaam zijn. Ik kan geen geld aanvaarden van uw familie en het zal u wel duidelijk zijn dat ik uit eigen middelen de enorme kosten niet kan bestrijden. De staat zal mij een inkomen moeten geven dat mij de mogelijkheid biedt om te voldoen aan de eisen die mijn positie stelt’²³⁾.

Aan die voorwaarde wenste de regering te voldoen. Toen kon de verloving ook bekend worden. Volgens Watertak overigens eerder dan de bedoeling was: ‘....toen in de nazomer van 1936 door de geruchten, die begonnen door te sijpelen, een beslissing nodig was, kwam die noodzakelijkheid van een beslissing (voor de Prins - K.) toch nog als een schok. Een schok, niet omdat men niet bereid was te beslissen. Neen, het was anders. Er zat veeleer het element in, dat men nu ineens door de drang van de omstandigheden genoopt, bij zichzelf de moed vond om zich zijn eigen liefde in volle consequenties te realiseren’²⁴⁾.

Eén van die ‘consequenties’ was, dat de reeds overeenge-

21) “Dr. Passarge” was (volgens Hatch) Bernhards chef in Parijs. Er werkten twee Passarges bij I.G. Farben. Mario Passarge was leider van één der 9 hoofdafdelingen van I.G. Farben Berlin NW 7, de spionage-centrale van het concern onder de “Tarn”-naam “Statistische Abteilung”. Hoofd van deze gehele centrale was dr. Max ligner (zie noot 25), die tijdens het Neurenbergsee IG-Farben-proces enkele verklaringen hierover heeft afgelegd, na reeds een aantal mededelingen aan het Amerikaanse Kilgore-Committee te hebben gedaan (vgl. Richard Sasuly - IG Farben - N. York 1947; p. 274 e.v. over M. Passarge). Tot Ilgners “Verbindungsmänner” (geheime agenten) behoorde Willibald Passarge; hij moet de door Hatch bedoelde zijn. Prins Bernhard was onder directe leiding vanuit Berlijn N.W. 7, Passarges “assistent” in Parijs (vgl. Trials of War Criminals before the Nuernberg Military Tribunals - Volume VII, p. 732 - Washington 1953).

22) Hatch, p. 59.

23) Hatch, p. 70.

24) Waterink, p. 64.

[p. 724]

komen overplaatsing van Bernhard van IG Farben Parijs (‘Société pour l'Importation de Matières Colorantes et de Produits’ - SOPI) naar IG Farben Amsterdam (‘Hollandsche Koopmansbank N.V.’) per 1 september 1936 geen normale effectuering meer kreeg. Hatch vermeldt die overeenkomst met IG Farben niet; Waterink (p. 59) wel; die zegt dat de Prins er het initiatief toe had genomen, waarna de hoofd-directeur in Berlijn er mee accoord was gegaan.

Een andere op grond van vele antecedenten bevoegde schrijver geeft een afwijkend beeld. Waarmee onze historische beschouwing het vlak van de persoonlijke strevingen der betrokkenen gaat verlaten teneinde wat dieper door te dringen in de objectieve verhoudingen waaronder de hier behandelde verbintenis tot stand kwam.

Deze laatst bedoelde schrijver, de Britse journalist en (boezem-?) vriend van Bernhard, Sefton Delmer, merkt op dat aan de komst van de jonge Lippe naar Nederland in het kader van de afspraak met IG Farben een aspect zat, dat ‘mij mijzelf deed afvragen of de Herren Direktoren van de IG Farben hun relatie met de Prins.... niet hoopten uit te buiten. Want dr. Max Ilgner²⁵⁾, Benno's chef bij de IG Farben, zorgde voor een baantje bij de Hollandse Koopmans Bank in Amsterdam.... Hij (Pr. B.-K.) zou privéles krijgen over Nederlandse economie en industrie van IG-Farben-experts in Nederland (Fritze - K.).... Zijn baan bij de Koopmans Bank duurde.... maar een paar weken. Benno realiseerde zich de politieke gevaren van een voortgezette verbinding - hoe onbeduidend ook! - met IG Farben. In plaats daarvan ging hij bij de Nederlandse Handels Maatschappij (bedoeld is de - voormalige - Nederlandsche Handel Maatschappij N.V. - K.) om, liever dan van Duitsers, van Nederlanders het Nederlandse bankwezen en de handel te leren kennen’²⁶⁾.

Een Nederlandse kroniekschrijver, die in 1956 zelf in hardhandige aanraking zou komen met politieke perikelen aan het Nederlandse hof, formuleerde in 1946 de onmiskenbare wijdere dimensies van Bernhards verschijnen in het regerend vorstenhuis aldus:

‘Zoodra de koninklijke verloving in september 1936 bekend werd, meende Hitler een kans te zien zijn plannen ten

25) Dr. Max Ilgner, in Neurenberg tot drie jaar veroordeeld, was financieel directeur van IG Farben en lid van de Raad van Bestuur van dit concern. Bij het Neurenbergse IG Farben-proces bleek, dat hij de leiding had van het totale IG-Farben-spionage-apparaat in samenwerking met SS, Gestapo en Abwehr (Canaris). (Ilgner was al in de jaren twintig lid van de NSDAP geworden). In de USA b.v. vond men in 1941/42 bij een spionage-dochter van Ilgners bureau, de “Chemnyco Inc.” te New York, kaarten, luchtfoto's enz. van vitale Amerikaanse militaire installaties. De leiders van “Chemnyco” zijn nooit vervolgd. (Sasuly, p. 96-101) - Zie ook noot 21.
Ilgner en diens vrouw waren ere-gasten op de bruiloft van Bernhard en Juliana. (O.m. Het Vaderland van 29/12/36 - Avondblad). Ook andere nazi's waren dat en hadden de Nederlandse veiligheidsdiensten kunnen passeren (vgl. De Nieuwe Stem, juli 1965)

26) Delmer, p. 270-271. Ilgners verklaring in Neurenberg over Bernhard is op dit punt, althans in de Engelse vertaling, niet geheel duidelijk. Hij zei: ‘Dan was er een Prins Bernhard van Lippe-Biesterfeld. Hij was assistent voor de Farben verbindingsman in Parijs. Hij trouwde Prinses Juliana van Nederland. Vroeger (“previously”) had hij in Amsterdam gewerkt.’ (Trials, tap.). Dit zou dus op de paar weken onmiddellijk vóór de verloving kunnen slaan; maar ook onze mening kunnen bevestigen, dat Bernhard reeds in de periode 1934-1936 bij de Hollandsche Koopmansbank werkzaam is geweest.

[p. 725]

opzichte van Holland een stap nader tot hun doel te brengen. Prins Bernhard zou een onverwachte troefkaart in zijn politieke spel kunnen zijn. De prins moest het Nederlandsche volk voor de politiek van het nationaal-socialistische Duitschland winnen’²⁷⁾.

Zowel deze schrijver als Delmer onderstreept, dat én IG Farben én Adolf Hitler daarbij een illusie koesterden en nastreefden. Dát zij echter een dergelijke gedachte hadden, staat voor beide schrijvers vast. Het ligt voor de hand, te veronderstellen, dat dit niet kan worden los gemaakt van de relaties, die tussen de candidaat-Prins-gemaal en de politiek en economisch sterkste machten in het Derde Rijk waren ontstaan.

Voor de IG Farben is dat zonder meer duidelijk: niemand staat op de nominatie directeur te worden (en dit vóór hij 30 jaar is), wanneer hij niet een volstrekte loyaliteit en betrouwbaarheid (naast capaciteit) jegens een zo gigantisch concern heeft getoond en ook voor de toekomst garandeert. Wij hebben reeds gezien, hoe zwaar het viel, deze band te slechten ter wille van de verloving met Juliana.

Ten aanzien van Bernhards verhouding tot de nazi's - de politieke, sociale en militaire executanten van het gezag in de staat die een Duitse schrijver niet ten onrechte eens ‘IG Deutschland’ heeft gedoopt - ligt het iets ingewikkelder.

Het lidmaatschap van SA en SS staat vast. Hatch laat Bernhard (en diens broer en vrienden) de SS ‘verlaten’ en ‘alle banden met de nazi-partij doorsnijden’, ‘toen zij hun studie hadden voltooid’ (p. 57). Dat zou dus in het voorjaar van 1935 zijn geweest.

In de Nederlandse uitgave van Delmers boek wordt gezegd dat de prins tot hij in april 1935 was afgestudeerd, ‘SS-aspirant’ zou zijn geweest (p. 301). In de Duitse uitgave van hetzelfde boek wordt echter gezegd: ‘Prins Bernhard, student rechten, employé van het I.G. Farben-concern, was tot zijn huwelijk (7 januari 1937 - K.) lid van de Reiter-SS’²⁸⁾.

De Daily Express van 2 januari 1937 vermeldde (kennelijk óók uit de pen van Delmer), dat Prins Bernhard ‘vóór hij de Nederlandse nationaliteit verwierf (eind november 1936 - K.), lid was van de lijfgarde van Hitler’, een waarschijnlijk incorrecte vertaling van ‘SS-Leibstandarte Adolf Hitler’²⁹⁾.

27) Mr. dr. I.G. van Maasdijk - Andermaal schuldig - Amsterdam, 1946, p. 183. Het z.g. ‘hofconflict’ van 1956 kostte Van M. zijn functie in Soestdijk.

28) Zie Der Spiegel van 9/5/1962, p. 78.

29) Aangehaald in Het Vaderland van 2/1/37, Avondblad, Laatste Nieuws, en de Nieuwe Rotterdamsche Courant van 3/1/37 Ochtendblad D p. 1. Volgens deze bladen had Pr. B. van zijn ex-lijfgarde-lidmaatschap dankbaar gebruik gemaakt om Hitler (met succes) te bewegen tot het intrekken van het uitreis-verbod aan enkele Duitse bruidsmeisjes als ‘repressaille’ tegen anti-Duitse gebeurtenissen in Den Haag en Amsterdam.

[p. 726]

Men ziet, dat hier tijdsverschillen van enkele jaren opduiken naast verschillen in gradatie tussen ‘SS-aspirant’ en ‘SS-lijfgardist van de Führer’.

In dit verband mag men zeker niet voorbij gaan aan een tweetal opmerkelijke bezoeken, die de aankomende Prins der Nederlanden kort vóór zijn huwelijk aan Duitsland heeft gebracht.

Het eerste werd aanvankelijk door een Haags dagblad als volgt via de pen van zijn Berlijnse correspondent aangekondigd: ‘Naar ik verneem, zal op 17 november (1936 - K.) een officiëele plechtigheid plaats hebben, bestaande in de ontvangst van Prins Bernhard door Rijkskanselier Adolf Hitler, die hem bij deze gelegenheid op voorstel van de twee in deze aangelegenheid bevoegde rijksministers, n.l. de rijksminister van Binnenlandsche Zaken en de rijksminister van Buitenlandsche Zaken, Von Neurath, zal ontheffen van het Duitsche staatsburgerschap. De plechtigheid zal door alle Duitsche radiozenders worden uitgezonden en in alle Duitsche bladen worden gepubliceerd’³⁰⁾.

De NRC, de Rotterdamse ‘moeder’ van dit Haagse blad, bracht vrijwel woordelijk hetzelfde bericht en voegde er als notitie bij: ‘Wij vragen ons af, of Prins Bernhard na deze plechtigheid inderdaad juridisch het Duitsche staatsburgerschap zal hebben verloren’.

Immers: het Nederlanderschap kon (en kan) men alleen bij naturalisatie volgens de Nederlandse wet verkrijgen. En de werkzaamheden van het Nederlandse parlement waren niet gesynchroniseerd met de agenda van de Führer aller Duitsers.

Ook elders in het land klonken critische geluiden door bij het vernemen van de blijkbaar grootscheeps op te zetten uitlui in Berlijn van iemand die enkele dagen later Nederlander zou worden. En hoewel daarover niets vaststaands te ontdekken viel, krijgen wij toch de indruk, dat de regering-Colijn via haar gezant te Berlijn, de aldaar bij bepaalde nazi's zeer ongeliefde Van Limburg Stirum, heeft geintervenieerd. Waardoor de openbare ‘plechtigheid’ blijkens successievelijke berichten in de Nederlandse pers werd gereduceerd tot een ontvangst achter gesloten deuren.

Goebbels' Dagblad, de Völkischer Beobachter, vermeldde het bezoek ‘zur Verabschiedung’ onder het opschrift ‘Ont-

30) Het Vaderland van 8/11/36, Ochtendblad, en NRC id., Ochtendblad E p. 1.

[p. 727]

vangsten door de Führer’ en noemt Hitler in het bericht over de audiëntie van Bernhard ‘Führer en Rijkskanselier’, zijn partij- en staatsfuncties dus. Nadere bijzonderheden over het aldaar verhandelde ontbreken.

Van Maasdijk en een enkel dagblad uit de tijd zelf maken melding van een ander bezoek aan de ‘Führer’ dat de dag vóór Bernhards ontvangst werd afgelegd: van Mussert. In de NSB-pers zoekt men vergeefs naar de ophef die dit bezoek (één van de zeer schaarse in Musserts levensdagen) toch zou verdienen; het wordt zelfs niet met een 6 punts letter medegedeeld; evenmin heeft de NSB ooit gereageerd op de desbetreffende nieuwsberichten in enkele bladen. En vandaar dat beide bezoeken op resp. 16 en 17 november 1936 zowel in hun eigen verloop als mogelijk onderling verband voor de geschiedschrijver van heden even intrigerend als ondoorzichtig blijven.

Maar dat voor een tegenstander van Hitler en het nazisme - zoals met name Hatch Bernhard beschrijft - enigerlei noodzaak zou hebben bestaan, aan deze zelfde Hitler een ‘afscheids’- of ‘beleefdheidsbezoek’ te brengen omdat hij de Nederlandse Kroonprinses ging huwen, wil er althans bij deze geschiedschrijver niet in.

Dat geldt zo mogelijk in nog sterkere mate voor het tweede bezoek van Bernhard uit die dagen, dat door de daarbij aanwezige Delmer (p. 301-302) in sappige tinten wordt beschreven. Ook dat was een ‘afscheidsbezoek’ en wel aan Bernhards Berlijnse SS-peloton in het najaar van 1936. Volgens Delmer verkocht zijn ‘Sturmführer’ Wunderlich daarbij allerlei dubieuze nazi-grollen ten koste van de jonge verloofden, overigens tot grote vrolijkheid van zowel Delmer als Bernhard. Climax in deze humor was Wunderlichs dreigement, Bernhard bij Himmler te zullen aanbrengen en voordragen voor ‘straf’, omdat Bernhard ‘de verlovingswetten van de SS had overtreden’. Lippe had namelijk hem, Wunderlich, ‘je meerdere’, geen toestemming gevraagd om te trouwen en hem evenmin ‘de bewijzen van de arische geboorte van je toekomstige echtgenote’ overhandigd. Slotsom: ‘Wat je straf zal zijn, kan ik niet zeggen. Misschien verwijdering uit de SS, misschien promotie, misschien allebei!’

[p. 728]

Ook hier moet een afwijking in de Nederlandse uitgave van de Duitse blijkbaar de griezelige inhoud van deze laatste woorden neutraliseren. Een voetnoot zegt: ‘Dit grapje zal Wunderlich wel hebben gemaakt in de wetenschap dat de Prins al enige tijd niets meer met de SS te maken had, en mogelijk zinspelend op diens toekomstige status’. De Duitse lezer kan echter onbekommerd genieten van 's Herren Wunderlichs dubbelzinnigheden; en de Nederlandse kan zich afvragen, waarom iemand die al enkele jaren ‘niets meer met de SS te maken had’, beslist naar zijn dan dus vroegere kornuiten moest toen hij al met Juliana was verloofd. En waarom hij ‘brulde van plezier’ (aldus Delmer) na deze troebele toespraak van de Sturmführer³¹⁾.

Uit het bovenstaande moge in elk geval voldoende blijken, dat Bernhards verloving met de Nederlandse kroonprinses voor de nazi's en voor hen die zij dienden, wat men tegenwoordig noemt een ‘top-hit’ was.

Zó onverwacht als Van Maasdijk zegt, kwam de ‘troefkaart’ van deze verbintenis bovendien toch niet voor de leidende kringen in Berlijn, dat op de dag van haar bekendmaking de Völkischer Beobachter al wist te schrijven: ‘Thans wordt een nieuwe band tussen het Oranjehuis en het Duitse volk geslagen en wederom zal een Duits Prinsgemaal zijn intocht houden in de Nederlanden. Deze gebeurtenis begroet het Duitse volk met grote vreugde als een voorteken van een nieuwe toekomst, waarin de wolken van een onvoldoend begrijpen van elkaar, die in de laatste jaren de horizon verduisteren, verlicht zullen worden’³²⁾.

De verwachtingen waren kennelijk hoog gespannen.

Het Berliner Tageblatt ging een dag later concreter op de vermeende perspectieven in: ‘Dit (de verloving - K.) is van grote politieke betekenis. Nederland is, wat zijn bevolkingssterkte betreft, een “klein” volk. Het wil niet anders zijn in de gelukkige hoek die zijn werkzame nuchter denkende bevolking tot één der rijkste en meest aaneengesloten delen van Europa gemaakt heeft, maar dit kleine land heeft kolonies op één der niet minder begunstigde, maar ook geëxponeerde punten van Azië, met meer dan 70 miljoen inwoners. In kleinere verhoudingen is de dubbele positie van het Nederlandse koningshuis dezelfde als die

31) Zie voor Wunderlich ook De Nieuwe Stem van juli 1965, p. 408. Volgens Delmer (Ned. uitgave p. 302) werd deze SS-Sturmführer na Duitslands capitulatie in 1945 door toedoen van Prins Bernhard zonder proces uit geallieerde gevangenschap bevrijd.

32) Völkischer Beobachter van 9/9/36, voorzover in Nederland nog te raadplegen; Het Vaderland van 8/9/36 Avondblad drukte de tekst ervan reeds af.

[p. 729]

van het Engelse, en, als men wil, ook die van het Italiaanse na de verovering van Abessinië. Een reusachtige koloniale achtergrond voor een betrekkelijk kleine blanke kern. De Nederlandse monarchie is op deze wijze niet alleen centrum van de Europese politiek, maar tegelijkertijd ook een factor in de wereldpolitiek. Zij is een “ruhender Pol in der Erscheinungen Flucht”’³³⁾.

Deze drastische Duitse lyriek onthult althans één van de redenen waarom de hoofdredacteur van het Berliner Tageblatt de Nederlandse Kroonprinses zou hebben willen trouwen. Hij zal dan ook met belangstelling hebben kennis genomen van het dankwoord dat de echte Duitse verloofde nog geen drie weken na dit boeiend commentaar via de Nederlandse radio tot het Nederlandse volk richtte, afscheid nemend van zijn gehoor met de volgende zin: ‘Dan zou ik nu gaarne aan den arbeid gaan en mijn oeconomische studiën van Nederland en speciaal van de Overzeesche Gewesten voortzetten’³⁴⁾. (Cursivering van ons - K.)

Deze mededeling had concreet betrekking op de functie, die, zoals reeds vermeld, Bernhard bij de NHM was gaan vervullen, volgens Hatch (p. 77) door bemiddeling van Koningin Wilhelmina; Hatch merkt op, dat de Handelmaatschappij ‘een belangrijke rol speelde in de economie van Nederlands Oost-Indië’. Alweer dus dat gebiedsdeel met name genoemd.

Imperialistische Duitse belangstelling voor Nederlands ‘wereldrijk in Azië’ is er overigens altijd geweest. Maar juist in die dagen van 1936, toen de voorbereiding tot de tweede wereldoorlog in een nieuw stadium was gekomen en het vraagstuk van de grondstoffen nummer één op de economische agenda van het derde Rijk stond, kwam zij versterkt tot uiting. En zoals boven aangehaalde citaten laten zien, verbonden de heren nazi's die belangstelling zonder mankeren met het komende vorstelijke huwelijk van één hunner onderdanen.

Hirschfeld vertelt, hoe zijn vriend Schacht, Rijksbank-President te Berlijn, tegenover hem in september 1936 - de regering-Colijn had juist mede onder krachtige Duitse druk via Hirschfeld, de gouden standaard verlaten - aanspraken deed gelden op Nederlands koloniaal bezit. Hirschfeld voel-

33) Berliner Tageblatt van 9/9/36.

34) Radio-toespraak op 29/9/36.

[p. 730]

de daar veel voor, zegt hij, ‘vanwege de politieke invloed die hiervan zou uitgaan’³⁵⁾. Dit gegeven klopt frappant met een geheel andere bron, die op 26 september 1936 Schachts wensen ten aanzien van met name ‘Nederlands Nieuw-Guinea’ mededeelde aan de toenmalige gezant in Berlijn, de al genoemde Van Limburg Stirum³⁶⁾. Zou het toeval zijn, dat de Duitse en pro-Duitse Nederlandse pers dit thema tussen de data van verloving en huwelijk voortdurend geprononceerd aansneed?

Eind september van hetzelfde jaar werd in die pers melding gemaakt van Duits-Italiaans-Japans anti-Komintern-overleg over een mogelijke verdeling van invloedssferen tussen de drie fascistische staten in het Nederlandse koloniale bezit in Azië³⁷⁾.

De Londense Evening Standard, evenals de Daily Express (Delmer!) tot het Beaverbrook-concern behorend, opende op 26 november 1936 sensationeel met een bericht over een bestaand plan, ‘Indië’ te verdelen in een ‘Duits deel’ (Java en Sumatra) en een ‘Japans deel’ (Borneo en Celebes). De zaak kwam in het Lagerhuis ter sprake. Er waren invloedrijke Britten die er wel voor voelden, de vooral door Goering geëntameerde koloniale eisen ten koste van Nederland te bevredigen³⁸⁾. O.m. hoopte men op die wijze Duitsland Sowjet-waarts af te leiden en de eigen precaire status quo in Z.O. Azië tegenover het even agressieve en expansieve Japan te redden. De in december 1936 afgetreden koning Eduard VIII moet hier een voorstander van zijn geweest.

Van de Engels-Nederlandse Shell-‘koning’ Deterding (‘Sir’ Henry) is bekend, dat hij Hitler met alle middelen steunde en tegemoet wilde komen. De reeds vermelde (Amerikaanse) bron over Schacht was ter ore gekomen, dat Deterding een Duits markt-monopolie voor de Indonesische olie van de Koninklijke Shell, eventueel samen met de Stanvac, nastreefde. Ook dat speelde in 1936³⁹⁾.

De al vaak genoemde Hollandsche Koopmansbank, waar de Twentsche Bank eveneens belangen bij had gekregen, vervulde in de persoon van de ons reeds bekende Fritze een belangrijke explorerende functie ten bate van de combinatie IG Farben-Imperial Chemical Industries (ICI) in ‘Nederlands-Indië’ met betrekking tot het z.g. ‘Caustic-soda-

35) Dr. H.M. Hirschfeld - Herinneringen uit de jaren 1933-1939 - Amsterdam/Brussel MCMLIX, p. 82.

36) Diplomat auf heiszem Boden - Tagebuch des USA-Botschafters William E. Dodd in Berlin 1933-1938 - Berlin z.j., p. 396.

37) Vgl. De Telegraaf van 27/9/36 Avondblad.
Een nog weer andere variant van dit soort plannen bracht de Survey of International Affairs (1936 - p. 387), nl. dat Japan Duitsland zou compenseren met te veroveren Nederlandse koloniën (vermeld in: M.A. Aziz - Japan's Colonialism and Indonesia - The Hague 1955).

38) Het Algemeen Handelsblad b.v. keerde zich op 6/1/37 in een commentaar tegen de suggestie van de Britse conservatief Lord Elibank in de Times om ‘Nederlands Nieuw-Guinea’ aan Hitler-Duitsland af te staan.

39) Dodd, p. 215.

[p. 731]

plan’ op Madura en het ‘Bauxiet-plan’ op Noord-Sumatra. De heer Fritze verwierf in ‘Indië’ tevens belangen in noodlijdende dagbladen; namens een Duitse financiële groep, waar Goering sterk bij was geinteresseerd, moet hij zelfs een bod op het officieuze persbureau Aneta hebben gedaan⁴⁰⁾.

Op 24 december 1936 opende Goebbels' Völkischer Beobachter met een geweldige kop: ‘Hollands koloniaal bezit door Moskou bedreigd’. Het ‘eigen bericht’ uit Rotterdam maakte daarbij uitvoerig gebruik van een twee dagen tevoren verschenen niet minder kolossaal bericht in de Amsterdamse Telegraaf ten gunste van het afstaan van Nederlandse koloniën aan Duitsland, waarbij Nieuw-Guinea met name werd genoemd.

Het Amsterdamse blad voegde aan zijn beschrijving van Duitslands koloniale verlangens enkele zinnen toe: ‘Zooals men zich wellicht zal herinneren heeft Hertog Adolf Friedrich von Mecklenburg, die herhaaldelijk onze koloniën bezocht, indertijd getracht een.... “chartered-company”-concessie voor Duitschland op Nederlandsch Nieuw-Guinea te verkrijgen.’

De Nederlandse regering had dat plan toen afgewezen omdat dit ‘tot eigendomsverlies zou leiden’, aldus de Telegraaf⁴¹⁾.

Wel - en dit lijkt een geschikt punt om onze beperkte verkenning in het nog niet zo verre en juist zo actuele verleden hier af te ronden - deze Hertog Adolf, broer van wijlen Prins Hendrik der Nederlanden, arriveerde weinige dagen later op Schiphol om in Den Haag ten behoeve van zijn nicht getuige te zijn bij haar huwelijk met Bernhard von Lippe.

Oom Adolf (men zie ook noot 14) zag men nóg weer iets later, op 5 januari 1937, tijdens de gala-avond in het Haagse K. en W., naast het prinselijke paar en de Koningin der Nederlanden met gestrekte rechter arm in de koninklijke loge: zijn nazi-groet ter ere van zijn Führer op de muziek van het Horst-Wessellied, dat tenslotte onder zware druk vanuit Berlijn, toch mèt het ‘Deutschland, Deutschland über alles’, aan het Wilhelmus was toegevoegd.

Het voert te ver, ook dit muzikale aspect van de verbintenis Oranje-Lippe tot in de (belangwekkende) finesses te

40) Mededelingen aan schrijver van een voormalig leidend medewerker aan Indische bladen.

41) In januari 1936 had de Utrechtse hoogleraar J.G. Sleeswijk tijdens lezingen te Berlijn, Keulen en Düsseldorf voor de Deutsche Kolonialgesellschaft, herinnerd aan dit plan, dat uit 1923 stamde. De Nederlandse regering en het Indische gouvernement stonden er volgens hem gunstig tegenover; Nederlands-Indische persorganen en ‘politieke kringen’ in Nederland begonnen het plan toen ‘verdacht te maken’: ‘men beweerde, dat de Duitsers wilden proberen, om zo te zeggen, zich “achterom” op Nederlands territoir een nieuwe kolonie te verschaffen’. Sleeswijk betreurde de mislukking van het plan (vgl. Koloniale Rundschau, XXVII Jahrgang - Leipzig 1936, p. 270 e.v.).

[p. 732]

beschrijven. Maar wel willen wij om dan toch énig recht aan de Nederlandse objectiviteit dier roerige dagen te doen wedervaren, onze probleemstelling besluiten met een feit, dat in de gehele wereld dankbaarheid en bewondering heeft gewekt: het feit, dat de Pruisische en nazi-volksliederen niet werden gedirigeerd door de wel als dirigent aangekondigde dr. Peter van Anrooy, en niet werden meegespeeld door een aantal leden van zijn (vroegere) Residentie-Orkest.

Hertog Adolf en de zijnen brachten het Haags saluut aan hun nationale gangsterdom op de tonen die de combinatie van het Residentie-Orkest-restant en de Kon. Militaire Kapel-remplacant onder leiding van de kapitein dr. C.L. Walther Boer voortbracht. Peter van Anrooy had in de avondbladen reeds laten weten, te weigeren, ‘een lied te spelen, dat niet aan het volk behoort, maar aan een partij, die onder de toonen van dat lied andersdenken en Joden vervolgt en mishandelt, en de vrijheid van het Nederlandsche volk bedreigt’⁴²⁾.

Waarmee hij onderstreepte, wat vele jaren later de biograaf van Prins Bernhard zo terecht zou constateren: dat de verloving van een Duitser met een Nederlandse kroonprinses ‘geen eenvoudige zaak’ is.

42) Men vindt de volledige tekst van Van Anrooy's indrukwekkende en visionaire verklaring in Het Vaderland van 5/1/37 Avondblad. Jaren na de bevrijding vertelde de oud-directeur van het Residentie-Orkest, zoals Van Anrooy zich tot zijn dood op Oudejaarsdag 1954 bleef noemen, aan schrijver:
‘Ik had mij natuurlijk ook ziek kunnen melden; ik was trouwens ziek na alle spanningen met het bestuur van het Residentie-Orkest; maar ik wou, dat de mensen zouden weten, dat ik het verdomde dat verfoeilijke lied te dirigeren. Daarom heb ik wél Lohengrin gedirigeerd en ben ik voor het Horst-Wessellied weggebleven; zelfs de Koningin heeft iemand op me afgestuurd om me te bezweren het toch te doen. Maar ik heb geweigerd. Toen hebben ze Walther Boer gehaald en die fijne meneer heeft het gedaan. Ik zie hem nog staan te knipmessen voor de koninklijke loge.’
Vooruit wist in zijn ochtendblad van 6/1/37 te melden, dat ‘ongeveer 25’ orkestleden eveneens geweigerd hadden, het Horst-Wessellied mét het Deutschland-lied mee te spelen.