De Nieuwe Stem. Jaargang 20

W. Langeveld
Kijkers zonder sleutelgat

Naast luiheid lijkt nieuwsgierigheid een van de onverwoestbare eigenschappen van de mens. De fundamentele behoefte aan informatie moet worden bevredigd: door de kletspraat van de buren, het langs achterdeuren binnensluipende gerucht, de prietpraat achter de kerk of in de taveerne. Waar de mens kan lezen, vullen krant, tijdschrift en boek een leemte in de behoeftevoorziening. Wat monde-

[p. 622]

ling wordt overgebracht is hoogst onbetrouwbaar en komt bovendien maar langzaam verder. De krant brengt nieuws van ver in dezelfde vorm tegelijkertijd op een groot aantal punten. De pers vervangt de behoefte aan de lokale petite histoire, de roddelpraat over buurt- of dorpsgenoten niet. Iets van de chronique scandaleuse die ieder in zijn eigen kring hogelijk interesseert komt maar zelden in de krant. Meestal interesseert het lieden die buiten de specifieke kring staan ook maar nauwelijks, of er is te veel insiderschap nodig om het fijne (en pikante!) van de zaak te snappen.

De massacommunicatiemiddelen verruimen de horizon naar de verre verten van society, monde monde, upper ten, rijke burgers en filmsterren. Nederlands oudste dagblad, De Oprechte Haarlemmer, gelezen tot ver over onze grenzen degradeerde aan het eind van de vorige eeuw tot een societyblaadje waarin ook keukenmeiden met veel plezier over de levenswandel van hun ‘mefroujen’ lazen. Het lot van deze eens zo gerenommeerde krant is paradigmatisch voor een gehele ontwikkeling: de pikante particuliere informatie der semi-aristocratische coterietjes wordt tot burgerlijke roddelpraat van de goegemeente. Legde de pers zich aanvankelijk enigermate aan banden bij het publiceren van naar de normen van de tijd al te intiem geachte informaties, langzaamaan vatte de mening post, dat alles wat nieuws is behoort te worden aangeboden en dat de journalistieke fatsoensnorm ligt in het vlak van de ongekleurde, onvervalste weergave van vrijwel alles wat zich hier op aarde afspeelt. De pers dient ‘all the news that's fit to print’ te brengen zonder benauwde ethische normen aan te leggen. Nieuws, feitelijke gebeurtenissen zo objectief mogelijk beschreven zijn immers altijd ethisch neutraal. Het is het waarde-oordeel van de lezer die het nieuws interpreteert, dat hem al of niet schande doet roepen.

Dat ook de normen zelf zich wijzigden behoeft hier geen toelichting. De nieuwere wetenschappelijke inzichten, de aanvaarding van een rationeler levenshouding door brede lagen van de bevolking opende de ogen voor het menselijke in de mens dat niemand vreemd is. Daarnaast diende zich onder invloed van de democratisering een geheel nieuwe culturele en politieke elite aan. De nationale en internationale

[p. 623]

volkshelden als zangers, sportlui en filmsterren zouden zonder hulp en steun van de massapers nimmer een reputatie kunnen vestigen. Elke manager die zijn niet geringe inkomen waard is heeft een bijzonder fijn gevoel voor public relations die grotendeels gerealiseerd worden via de kanalen van de pers. Zulke populaire figuren die de publicity nooit schuwden zolang hun positie aan de top nog niet verzekerd was, doch later op huilerige toon om privacy smeken, zijn in feite publiek eigendom. Als de billen van Anita Ekberg dikker worden dan is dat een uiterst triviale zaak, maar desalniettemin nieuws, want deze dame heeft zich met voorbedachte rade tot idool van de massa willen verheffen. Het publiek snakt naar figuren met wie het zich identificeren kan en de pers heeft niet meer dan een bemiddelende functie. Het publiek kan misprezen worden om de wreedheid waarmee het zich verlustigt in de afgang van een ster die het eerst zelf heeft helpen rijzen, de pers in dat verwijt betrekken berust op een diepgeworteld misverstand. Als een persoon eenmaal in het zogeheten ‘publiek domein’ is opgenomen blijft alles wat hij of zij doet en beleeft nieuwswaarde behouden, evenals het van betekenis is voor de dorpeling of de dominee met de pan op tafel eet.

Nu kan het publiek verweten worden, dat het zich niet sterker voor vanuit maatschappelijk standpunt belangrijker zaken interesseert en doorredenerend kan gesteld worden, dat deze triviale belangstelling te verzwakken zou zijn als de pers zich meer op haar educatieve taak zou richten. Afgezien ervan, dat de meeste Nederlandse kranten zich in hun commentaren - en helaas soms ook wat betreft de selectie van hun nieuws - zeer sterk van deze taak bewust zijn is het toch zonder meer niet duidelijk wat de inhoud van die taak precies is. Dient de pers als zedemeester op te treden in het voetspoor van Morele Herbewapening, of dient zij juist op radicale wijze taboes en heilige huisjes te bestrijden? Beide opvattingen zijn zeer wel te verdedigen en als opvoedkundige principia voor een redactioneel beleid te hanteren. In een land met persvrijheid kunnen in beginsel alle zienswijzen en ethische stellingnamen tot beleidslijnen van een krant gemaakt worden, althans dat zou moeten kunnen, ware het niet, dat ook economische factoren zich zwaar laten gelden.

[p. 624]

De pers is ondernemingsgewijs georganiseerd en maakt daarmee geen uitzondering op de in een kapitalistisch stelsel geldende regels. Zij produceert drukwerk voor de markt, een markt waarop een scherpe concurrentie heerst. Kranten drukken is geen bijzonder winstgevende zaak, zelfs niet als de abonnementsprijzen nog met enkele tientallen procenten stijgen. Als kranten uitgeven geen hobby is van enkele vermogenden, en niet dient om een gevestigde uitgeverij van een weliswaar weinig rendabele, maar niettemin bijzonder respectabele vlag te voorzien, dan is het ‘hard business as usual’ en bij voortduring streven naar vergroting van de oplage. Wellicht hebben velen een sterke band met hun dagblad, deze is toch niet onverbrekelijk. De reclamecampagnes waarbij een gehele stadswijk veertien dagen een krant op proef kan krijgen zouden niet herhaald worden als ze geen succes hadden.

Economische wetmatigheden bepalen mede het beleid van een krant, ook al is de redactie formeel volslagen onafhankelijk van de directie van een dagbladonderneming. Een krant die door een bepaald redactioneel beleid echter de helft van haar abonnees verliest zal of moeten verdwijnen, of het beleid wijzigen wil ze blijven voortbestaan. Als een groot deel van de lezerskring van een bepaald blad leeft met de ‘kleine dingen’ en graag een blik werpt op het persoonlijk leven van de V.I.P.'s, dan zal dat blad aan die vraag moeten beantwoorden. ‘Nieuws’ is tenslotte niet wat de journalist vindt dat het is, maar waarvan hij op grond van zijn journalistiek instinct weet, dat het publiek het ‘vreet’. Door dat nieuws op te sporen bewijst hij niet alleen zijn onderneming de dienst waarvoor hij gehonoreerd wordt, maar vertolkt hij tevens zijn lezerskring en dat is volgens de autoriteiten de zo belangrijke functie van de pers in een democratische staat.

Als slechts een paar procent van de bevolking - zoals blijkt bij vele enquêtes door kranten gehouden - regelmatig de beschouwelijke en politieke artikelen leest dan kan de gemiddelde krant deze stand van zaken niet negeren, maar zij zal zich moeten aanpassen. Positief is in zekere zin, dat steeds meer kranten er toe overgaan hun beleid op deze realiteit te richten, ook in educatief opzicht kan - hoe paradoxaal dat ook moge klinken - hierin een verbetering

[p. 625]

worden gezien. Een pedagogisch beginsel, dat zijn waarde reeds lang praktisch heeft bewezen is, dat de docent met zijn lessen begint op het niveau van het kind. De pers maakt daarop geen uitzondering en zal zich bij het niveau van de lezerskring waarop zij zich richt aanpassen.

De journalist pur sang kent dat niveau van ‘zijn gemiddelde lezer’ en spreekt zijn taal. Hij zal proberen een succesvol journalist te zijn door primeurs te hebben, of het ‘plaatje van zijn leven’ te schieten. In die jacht op het uitzonderlijke - nieuws moet nieuw zijn - mag hij zich so wie so niet door al te stringente ethische normen laten beperken. Of hij alles wat hij ontdekt ook publiceert is een andere zaak. Tussen hem en zijn informanten bestaat wat dat betreft dikwijls een afspraak over zogenaamde background information die hij niet gaarne aan de openbaarheid prijs zou geven, omdat hij immers de bron zou kunnen verliezen. Zo blijven soms belangrijke zaken verborgen, of komen eerst aan het licht als andere ontwikkelingen tot publicatie noodzaken.

Het is de vraag wat meer te betreuren is: dat allerlei gebeurtenissen niet of te laat aan het licht komen, of dat de pers soms niet schuwt op ongegeneerde manier in de particuliere levens van ‘publieke personen’ rond te neuzen. Met de werkelijke impertinenties valt het trouwens nogal mee, en de klachten zijn meestal misplaatst. Als prinses Beatrix met De Strijdkreet colporteert dan is dat nieuws, niet alleen omdat hiermee een bepaald licht geworpen wordt op de persoonlijkheid van het toekomstige Nederlandse staatshoofd (de objectieve betekenis), maar ook vanuit subjectief gezichtspunt, vanuit de ‘human interest’ als men wil.

Ieder politiek schandaal heeft deze kanten en ze zijn in de regel op onontwarbare manier met elkaar verstrikt. Het ene persorgaan zal, rekening houdend met zijn publiek, de objectieve zijde benadrukken, het andere de subjectieve. Eisen, dat de journalist alle facetten van een bepaalde gebeurtenis recht doet en op evenwichtige wijze beschrijft, komt neer op een miskenning van het métier, dat niet wetenschappelijk is, maar wel naar waarachtigheid streeft. Dat die fris van de lever opgediende feitelijkheden de lezer het genoegen van het sensationele verschaffen kan de journalist niet euvel geduid worden. De behoefte aan sensatie

[p. 626]

is bij vrijwel alle mensen aanwezig, hoewel in verschillende mate, en wat tot sensationeel nieuws verklaard wordt hangt niet alleen van de journalist af, de lezer is daar actief bij betrokken.

Het communicatieproces dat zich via de pers realiseert verloopt bepaald niet in één richting, van de uitzender naar de ontvanger. De lezer seint zijn dagblad terug: door al of niet per boze brief zijn krant op te zeggen, of door haar te blijven lezen. Als het ene dagblad of tijdschrift hem niet voldoet, dan kan hij een ander blad kiezen. Variatie is er in Nederland nog genoeg en generaliserend van ‘de pers’ spreken kunnen alleen zij die de gedifferentiëerde krantenwereld onvoldoende kennen. Ook kan de lezer een ingezonden brief sturen en tenslotte is er de opiniepeiling van de dagbladuitgever zelf naar de belangstelling van zijn lezers.

Het economisch criterium is tenslotte het belangrijkste, hoe men het ook wendt of keert en o.i. terecht. Een van overheidswege gesubsidiëerde krant is een onding in een democratische maatschappij en die zou het alternatief zijn als de economische maatstaven buiten werking werden gesteld. (Ook een dagbladcoöperatie dient op lange termijn het economisch rendement in het oog te houden). De krant is een meneer, maar geen zendeling of missionaris, en liever ook geen schoolmeester. Als de krant een voyeur is, dan zijn de zich achter de krant verbergende lezers dat eveneens. Zij behoeven echter niet meer door het sleutelgat te loeren, maar bedienen zich - zonder risico en tegen geringe betaling - van hun lijfblad. Zo slaat het verwijt aan ‘de pers’ tenslotte op de lezers zelf terug. Wie deze stand van zaken betreurt moge zich zorgen maken over een publiek dat een dergelijke voorkeur voor het banale en indiscrete heeft. De pers zal aan deze voorkeur om economische redenen weinig kunnen veranderen en als ze het kon blijft het de vraag of het - behalve in commentaren - wel verenigbaar is met haar taak. Voor onderwijs en opvoeding ligt hier een schone opdracht, maar omgaan met reclame en massa-communicatiemiddelen komt in die sectoren nog nauwelijks aan de orde. Misschien kan er in de pers nog eens op aangedrongen worden....