De Nieuwe Stem. Jaargang 20

[p. 597]

N. van Hees
Privacy en biechtgeheim

Inbreuken op het intieme leven van de mens, bescherming van de privacy, de privé-sfeer van individu en gezinsleven; het misbruik dat gemaakt wordt van afluisterapparaten en telelenzen; het publiek maken van intimiteiten in pers, radio, televisie en film; de verregaande onthullingen in literatuur en kunst van de strikt individuele bewegingen, belevenissen en emoties, die de mens van huis uit voor zich zelf wil houden, zij vormen alle vandaag onderwerp van gesprek en studie. Als in dit verband de vraag gesteld wordt in hoeverre in de zielzorgelijke activiteiten van de (R.K.) kerk en in de pastoraal, zoals die in de christelijke gemeenschappen beoefend wordt, misbruik wordt gemaakt van de intieme gegevens, die aan de pastores en zielzorgers door de gelovige mensen werden toevertrouwd, dan kan in het algemeen gezegd worden, dat binnen de geloofsgemeenschap de vraag over de geschonden privacy niet speelt.

Beginnen we met de meest intieme praktijk, die de R.K.-kerk kent: het spreken van de biecht. Hij, die zich zondig weet, begeeft zich naar de biechtvader, de priester, en belijdt in een privé gesprek zijn tekortkomingen.

Een niet-gelovige zal hier van zijn gezichtspunt uit kunnen oordelen, dat dit reeds een verregaande inbreuk is op de privacy, die de mens rechtens toekomt. Ofschoon de gelovige mens zich vrijwillig naar de biechtvader begeeft opdat hem in naam van Christus zijn zonden vergeven worden, moet men vaststellen, dat de kerk op straffe van de eeuwige verdoemenis van de gelovigen eist, dat de ernstige zonden aldus beleden worden. Dit gebruik gaat terug op een regel uit het Nieuwe Testament, waarin Christus tot zijn volgelingen zegt: ‘Wier zonden gij zult vergeven, hun zijn ze vergeven; wier zonden gij zult houden, hun zijn ze behouden.’ De christen, die zich in zijn gedrag wil laten richten door de christelijke levensleer, zal zich door de biecht niet aangerand voelen in zijn privé-sfeer. In de

[p. 598]

loop der geschiedenis is in de wijze van biechten wel enige verandering gekomen. De volstrekte beslotenheid van het biechtgesprek is zeer beklemtoond zelfs door de inrichting van de zogenaamde biechtstoel, een geheel afgesloten, dikwijls van alle licht verstoken klein vertrekje, waarin bovendien biechtvader en biechteling streng van elkaar gescheiden plaats nemen. De biechteling weet, dat zijn bekentenis een volstrekt geheim blijft tussen hem en de biechtvader. De biechtvader weet, dat hij door elke vorm van bekendmaking aan de scherpste kerkelijke straffen is blootgesteld. Er zijn geen voorbeelden in de geschiedenis, waaruit blijkt dat het biechtgeheim werd geschonden. Het biechtgeheim is zo absoluut gesteld, dat het zelfs ter voorkoming van grote rampen en misdaden nimmer verbroken mag worden. Het naar buiten brengen van intimiteiten, die in de biecht vernomen worden, is dus volstrekt uitgesloten. In zoverre is binnen het kerkelijk leven de privacy dus geheel veilig gesteld. Als één der voordelen van het priesterlijk celibaat wordt wel naar voren gebracht, dat juist de ongehuwde priester beter in staat is het hem toevertrouwde veilig te bewaren.

Indien men het onderwerp privacy en de indiscretie als inbreuk daarop in kerkelijk verband ter sprake wil brengen, dan is men eerder geneigd te stellen, dat de gelovige gemeenschap meer lijdt aan een teveel, dan aan een tekort aan privacy. Dat een overdreven privacy op zich toch weer een inbreuk kan bewerken op diezelfde privacy, wil ik proberen in het hiervolgende een beetje te laten zien. Men kan tekort schieten door een overdreven beroep te doen op privacy en men kan verkeerd handelen door de afzonderlijke mens te zeer op te sluiten in zijn eigen privacy en hem in dat isolement in zijn persoonlijke sfeer te misvormen.

Hierboven heb ik het absolute biechtgeheim ter sprake gebracht. Ik zou niet wensen, dat daar enige verzachting in werd aangebracht. Anders ligt het met het zogenaamde ambtsgeheim of liever de ambtelijke geslotenheid. Wanneer het persoonlijk belang niet in conflict komt met het gemeenschapsbelang moet ook het ambtsgeheim zorgvuldig bewaard worden. Daarover is geen kwestie. Het is echter niet zo, dat met een beroep op het ambt of met een verwijzing naar de gezagspositie, die men bekleedt, het recht ontstaat

[p. 599]

om belangrijke gegevens en feiten uit de circulatie te houden. Dan ontstaan die benauwende onderonsjes, die van de gezagsdragers en hun adviseurs een soort geheime genootschapjes maken en van de gelovigen een onmondig gelaten kudde. Veel werd binnen de kerkelijke gemeenschap verhuld en in het vage gehouden, waarvan gezegd werd, dat het niet geoorloofd was daarover van gedachten te wisselen, omdat men niet wist, of dit in overeenstemming was met de rechtzinnige leer en de moraal. Als voorbeeld neem ik de huwelijksbeleving. Het is een algemeen bekend feit, dat de katholieke gelovige in deze tijd in zijn huwelijksleven voor de moderne problemen staat. Hoe moet de onderlinge liefde van de echtgenoten in harmonie gebracht worden met de gezinsplanning. Nog niet zo heel lang geleden moest een echtpaar dat het kindertal om gewichtige redenen moest beperken contact opnemen met de biechtvader om in overleg met hem vast te stellen of voor hen periodieke onthouding geoorloofd was. Deze benauwende inbreuk op het intieme competentiegebied der gehuwden behoort gelukkig tot het verleden. We vragen ons nu terecht af, waar bemoeiden ze zich mee.

Dat er op het stuk der voorbehoedmiddelen nog steeds geen duidelijke uitspraak is, vormt niet het grootste probleem. Ik kan me voorstellen dat deze materie met allerlei onvoorziene medische implicaties, nog zo ondoorzichtig is, dat nu geen heldere uitspraak gedaan kan worden. Langzaamaan is echter bekend geworden, dat deze zaak al geruimte tijd in ernstige studie werd genomen. Maar het is nog niet zo heel lang geleden, dat de ambtsdragers het de zielzorgers en gelovigen inprentten, dat de richtlijnen voor het christelijk huwelijk eens en voor altijd waren vastgelegd en dat de discussie hierover op zich al afkeurenswaardig was en in strijd met de christelijke traditie. Dit geschiedde in de tijd dat in vertrouwelijke sfeer over de hele huwelijksbeleving rapporten werden samengesteld. Over dit feit mocht zelfs in het openbaar niet gesproken of geschreven worden, laat staan gediscussieerd. Een dergelijke vorm van volstrekt dichtgeslagen privacy is een gevolg van de zorg om delicate zaken buiten de publiciteit te houden.

Dat dit alles samenhangt met een vanouds sterke onderwaardering van de sexualiteit als positieve prikkel in de

[p. 600]

menselijke verhoudingen, is bekend. In kerk en zielzorg werd de mens met zijn sexualiteit dermate overdreven geisoleerd en opgesloten in zich zelf, dat men kan spreken van een indiscrete beoefening van de privacy. Buiten de biecht was het praktisch ongeoorloofd over zijn sexuele ervaringen van gedachten te wisselen. Vooral jonge mensen hebben door deze privacy-beoefening van de kerk dikwijls in eenzaamheid spanningen moeten verwerken, die voor een groot deel ontstonden omdat een openhartige voorlichting op het gebied van de sexualiteit werd afgeremd en aan strikte beperkingen onderheven. Deze opvatting begint gelukkig tot het verleden te behoren.

Dat men - met name om de sexualiteit in te kapselen - in dat recente verleden soms ernstige inbreuk maakte op de privacy van jonge mensen en dat men zelfs van brutaal verworven kennis gebruik maakte om maatregelen te nemen tegen een jongen of meisje, daarvan getuigt de literatuur die geschreven is over het leven op kostscholen. Maar ook nu nog kan men van niet al te bejaarde oud-leerlingen van internaten en van sommige externe scholen vernemen, hoe in het verleden dikwijls bij nacht en ontij ingebroken werd in de kastjes der leerlingen om te speuren naar sexuele contrabande of andere artikelen die op een internaat tot de verboden waar behoorden. In de volle leraarsvergadering werd dan soms over bepaalde intimiteiten van leerlingen gesproken, waarvan men kennis had gekregen door een inbreuk te maken op het privé leven der leerlingen. In de strakke opvoedingsmethoden, waarmee men zich in die tijd vertrouwd voelde, werden dergelijke handelingen niet als onoorbaar gewaarmerkt. Ik heb er oog voor dat de schoolleiding aan het algemeen welzijn der vele aan hun zorg toevertrouwde leerlingen de grootste aandacht moet besteden. De methoden, die werden toegepast om dit doel te bereiken, zouden vandaag in de nieuw gestelde problematiek over privacy en indiscretie zeker meer genuanceerd beoordeeld worden dan vroeger.

Door de grote zorg die men had voor het eeuwig heil der mensen, voelde men soms neiging om het aardse privé-leven daaraan volstrekt ondergeschikt te maken. Ik moge dit laten zien aan een gefingeerd voorbeeld. Een telefoniste moet een verbinding tot stand brengen tussen een priester en een

[p. 601]

meisje. In haar functie is het gemakkelijk om het gesprek af te luisteren. Ze hoort dat tussen de twee een afspraak wordt gemaakt, waarvan de brave telefoniste schrikt. Ze begeeft zich naar haar geestelijke leidsman om te vragen of ze van deze afspraak melding moet maken aan de superieur van de priester in kwestie. Zij heeft daarbij het eeuwig heil van de twee betrokkenen op het oog. Het zou mij niet verwonderen, wanneer een aantal zielzorgers vroeger geneigd zou zijn de telefoniste aan te raden inderdaad op de aangegeven wijze een stokje te steken voor de genoemde afspraak. Het voorbeeld gaat duidelijk buiten de sfeer van het biechtgeheim om. Daarom werd de zaak voor de zielzorger en de telefoniste een gewetensprobleem. Dat men bij dit alles weinig oog had voor het recht op privacy dat ieder mens toekomt, is tekenend.

Het gebrek aan feitelijke waardering voor de menselijke vrijheid heeft kerk en zielzorg dikwijls tot op of zelfs over de rand gevoerd van het gebied dat wij voor de privacy afbakenen. Denk bijvoorbeeld aan de zinsneden in het bisschoppelijk mandement (1954), waarin het de katholieken ondermeer verboden werd lid te worden van het N.V.V. en zelfs op straffe van excommunicatie verboden werd een socialistische krant als Het Vrije Volk regelmatig te lezen. Monseigneur Denis E. Hurley, aartsbisschop van Durban heeft het eens zo geformuleerd: ‘Men kan moeilijk zeggen dat de vrijheid de haar toekomende erkenning heeft gekregen in de katholieke kerk. In theorie wel, omdat vrijheid zo fundamenteel is voor de mensheid en de geschiedenis van haar verlossing, dat iedere tekortkoming van kerkelijke zijde bij het verdedigen van het beginsel van de menselijke vrijheid ondenkbaar is. Maar de praktijk is een andere zaak. De praktijk is altijd een andere zaak. Er zijn heel wat Romeinse documenten aan te halen om aan te tonen dat de kerk nooit over één zaak een scherper geformuleerde waardering had dan over de kwestie, die we nu aansnijden, maar iedereen weet maar al te goed uit de geschiedenis dat waardering dikwijls mank gaat aan praktische en menselijke uitdrukking.’

De kerk is sedert 1962 bij de opening van het Tweede Vaticaans Concilie het (autoritaire) Constantijnse tijdperk (begonnen vierde eeuw bij het edict van Milaan) uitgetreden.

[p. 602]

Er wordt meer aandacht gevraagd voor het sterke eigen spel van het menselijk geweten, dat de richtlijnen van het kerkelijk gezag in eigen verantwoordelijkheid verwerkt. En daarmee is ook een halt toegeroepen aan die meest duidelijke vorm van inbreuk op de menselijke privacy: het institutioneel beïnvloeden en soms frustreren van de gewetensvrijheid. Het christendom is een uitnodiging in liefde, geen dwangbevel. Dit erkend zijnde, ligt ook de periode van het ‘verketteren’ achter ons, waarmee een persoonlijke afwijking van de gangbare kerkelijke opvattingen en regels met verdoemenis werd bedreigd, ofschoon niet onvermeld mag blijven dat deze autoritaire zijde van de kerk in theorie altijd de ‘goede trouw’ van de aanhangers ener ketterij als mogelijkheid open hield. Er was in het verleden echter veel te weinig speelruimte voor de vrij werkende menselijke geest. Te gauw werd elke uitlating getoetst aan de vanouds vastgestelde leer. Te weinig werd aangevoeld dat er een groot veld ligt tussen de oude leer, de goed gemeende reflecties daarop en de toepassingen daarvan op een nieuw tijdsgewricht. Gedachtenvorming is nog geen leer-bepaling. Het hardop denken op zich behoeft nog geen ketterij oude stijl te betekenen, laat staan te veroorzaken. Door de nieuwe vormen van openheid, hoe gebrekkig soms dan ook, wordt vooral in beginsel een einde gemaakt aan de meest indiscrete en verderfelijke inbreuk op de privacy: de mens door sterk gerichte zeer gedetailleerde inprentingen murw maken voor het vrije spel van de menselijke geest, waardoor het ideaal van de bewust en vrij gelovende mens wordt misvormd. De vrees om het tijdperk van geslotenheid te verlaten en de openheid te betreden werd ongetwijfeld ingegeven door de edelste bedoelingen. Men wilde het erfdeel door Christus nagelaten ongeschonden bewaren. De keerzijde is dat verstarring van een levend christendom de blijde boodschap van Christus maakt tot een dode letter en de gelovige tot een kerkgebonden robot zonder eigen leven, zonder privacy.