De Nieuwe Stem. Jaargang 20

[p. 271]

J. Kassies
Auschwitz-herdenking

Daar zijn wij dan weer bijeen, voor de twintigste keer. Er zullen velen onder u zijn, die zich vandaag voor ogen hebben gehouden: twintig jaren zijn het al weer. De generatie die Auschwitz heeft gezien, begint langzaam maar zeker haar plaats af te staan aan de generatie die van Auschwitz alleen maar heeft gehoord. Nog eens twintig jaren - en hoe kort is dat - en er zullen nog maar weinig ooggetuigen meer zijn. Een gedachte die wel eens kan verschrikken: als er alleen nog maar herinnering is, als er alleen nog maar de verhalen zijn van vroeger - wat zal dan de werkelijkheid van Auschwitz zijn? Niet meer dan een indrukwekkend monument? Is alles wat wij beleefd hebben en nog beleven zó betrekkelijk in zijn betekenis?

Wij kunnen het ons vanavond op alle manieren gemakkelijk maken. Vooral degenen, die het allemaal hebben van horen-zeggen, kunnen alle kanten op. Zij kunnen de muziek over zich heen laten gaan als een liefelijk tovermiddel, dat hen in een andere wereld brengt. Zij kunnen zich voorhouden, dat het allemaal nooit meer kan gebeuren: Stel je voor, dat we het nù nog niet zouden weten. Zij kunnen ook onderdompelen in hun medegevoel met de miljoenen slachtoffers en het hoofd in de schoot leggen. En ze kunnen morgen Radio Veronica weer aanzetten.

Het kan allemaal heel gemakkelijk, ook voor degene die vanavond door de microfoon iets moet zeggen. Hoe zijn we op deze dag niet beladen met de last van het geheugen en hoe eenvoudig zou het zijn, door het noemen van een paar namen, door het vertellen van een enkel voorval, nog eens ontroerd te zijn. En ook dan naar huis te gaan. En morgen weer aan het werk, op weg naar de welvaartsstaat - waar dat land dan ook te vinden mag zijn. En de ontroering is voorbij, zoals elke aandoening voorbij gaat. Vertel mij duizend malen, zegt de dichter Vroman hoe de oorlog is verdwenen, alle malen zal ik wenen. En wie van ons, slacht-

[p. 272]

offers en ooggetuigen, kan dat niet begrijpen?

Wij zullen het elkaar zo gemakkelijk niet maken. Wij zouden ons dan moeten schamen, dat wij er zijn, dat wij nog bestaan - terwijl die vele, ontelbare anderen, er niet meer zijn. Het is snel gezegd: wij zijn hier bijeen, om hun nagedachtenis te eren. Zij zijn weg, zij komen niet terug. Wij hebben hen verloren, wij moeten zonder hen verder en wat dat betekent, weet ieder voor zichzelf het beste. Zullen we in dat opzicht elkaar maar niet liever alleen laten?

De eer, die wij de miljoenen doden willen brengen, kan niet in woorden worden opgeborgen. De eer, die hun toekomt, kan niet in sentimenten worden bedolven. Wij spreken niet over her-voelen, maar over herdenken. Dat betekent, dat wij ons verstand gebruiken. Dat wij ons ook afvragen: waarvoor zijn zij omgekomen, hoe kon dat gebeuren? Herdenken betekent: proberen een samenhang te zien tussen hun verbijsterend einde en de wereld, die hun dat einde aandeed. Herdenken betekent: een samenhang zien tussen de wereld van toen en die van nu. Hun dood en ons leven worden op deze wijze verbonden. Dan leven zij, ook al bestaan zij niet.

Het is deze houding tegenover de doden, die onze bijeenkomst zinvol maakt en waardoor het mogelijk is, dat er vanavond woorden worden gesproken. Over de onvoorstelbare dingen, die werkelijk zijn gebeurd en die we ons derhalve moeten voorstellen, vallen nauwelijks woorden te zeggen. Er zijn onuitsprekelijke dingen, en Auschwitz is er één van. Wel kunnen woorden gebruikt worden, om te verklaren hoe wij wensen te herdenken. Die woorden zijn bitterder dan tranen. Men vergeve ons, dat wij vaak geen tranen meer hebben. Wij leven namelijk met enige onverdraaglijke gedachten.

In Argentinië werden in 1964 van juni tot november 26 aanslagen gepleegd door leden van antisemitische organisaties. In Winterswijk, om dichter bij huis te blijven, worden joodse graven vernield. Zal ik zo doorgaan? Ik kan het beter laten: ook u weet het, u kunt het althans weten en u behoort het te weten. Wij leven nog al te zeer in het misverstand, dat het fascisme op 5 mei 1945 voorgoed verslagen was. Wij zijn verplicht, er dag in dag uit op te wijzen, dat de wereld vol van rassenhaat is en dat deze

[p. 273]

haat door fascisten wordt aangemoedigd en uitgebuit.

Onverdraaglijk is verder de gedachte, dat binnen enkele maanden de duizenden oorlogsmisdadigers vrij-uit zouden kunnen gaan en - wie weet - in groten getale uit hun schuilhoeken in de hele wereld tevoorschijn komen. Er gaan, men begrijpe dat goed, ook nu heel wat lieden vrij-uit. Ik lees in een Duits weekblad van 27 november 1964 dat dr. Johann Thümler, chef van de Gestapo in Kattowitz, verantwoordelijk voor de doodvonnissen in Auschwitz, met opgeheven hoofd de rechtzaal verliet, omdat hij zich niets meer herinnerde. Deze oorlogsmisdadiger was namelijk alleen maar getuige in het Auschwitz-proces.

Met opgeheven hoofd zullen ze bij duizenden herademen, als de plannen van de Westduitse regering om de oorlogsmisdaden te laten verjaren, doorgaan. Dat is een onverdraaglijke gedachte. Onverdraaglijk, niet omdat onze persoonlijke wraakgevoelens niet bevredigd zouden worden. Temidden van overstelpende gevoelens zijn die van de wraak op het persoonlijke vlak geheel onbelangrijk. Wat doet ons persoonlijk wraakgevoel ertoe, tegen de achtergrond van wat daar in Auschwitz gebeurd is.

Onverdraaglijk is de gedachte, dat de verjaringstermijn niet zal worden verlengd, ook niet om de dames en heren oorlogsmisdadigers zelf. Zij hadden twintig jaar geleden moeten zijn terechtgesteld. Maar ze hebben nu al twintig jaar ten onrechte geleefd en ze leven, als de Westduitse regering haar standpunt handhaaft, misschien nog eens twintig jaar ten onrechte in vrijheid. Dat is een moeilijke gedachte, voor wie aan gerechtigheid gelooft. Maar onverdraaglijk is pas de gedachte, dat dit alles voortkomt uit de wil om te vergeten en dat met juridische spitsvondigheden te dekken. Wij moeten vergeten, men wil ons laten vergeten, men wil het vergeten officieel maken. Waarom?

Minister Bucher heeft de handen ten hemel geheven en uitgeroepen, dat we ons er dan in 's hemelsnaam - misschien zei hij wel Um Gottes Willen - mee moeten verzoenen, dat we nog een poosje met misdadigers moeten samenleven. Kijk, Herr Minister, dat willen we wel niet, maar ook als de laatste oorlogsmisdadigers zouden zijn berecht - dan zouden we op dit ondermaanse met een aanzienlijk aantal schurken moeten leven. Enkelen daarvan

[p. 274]

zitten achter tralies, sommigen zitten op tronen, zeer velen zitten op fluweel. We zullen dat nog wel een poosje beleven. Dat zal wel moeten. Maar daar gaat het helemaal niet om. U hoeft ons, Herr Bucher, minister in dienst van het recht, niet te vertellen dat er schurken zijn. U had ons alleen moeten vertellen, waarom u de oorlogsmisdaden wilt laten verjaren. Omdat de meeste van uw landgenoten eindelijk een einde aan de oorlogsprocessen willen zien? 64 pct. van de mannen en 76 pct. van de vrouwen pleiten daar in een opinie-onderzoek voor. Wilt u zich bij dat gesundes Volksempfinden aansluiten?

Leg het ons uit, Excellentie Bucher, waarom u niet de zeer simpele wetswijziging toepast, die de verjaring verlengt. Omdat u denkt, dat uw parlement het niet zal nemen? Dat zou dan toch nuttig zijn voor ons, om te weten? Waarom moet het na enkele, zeer late spectaculaire processen nu maar eens uit zijn? Wij vragen het u niet om onszelf. Niets van wat uw landgenoten hebben gedaan kan worden uitgewist, door welk proces dan ook. Wij vragen het u niet namens de miljoenen, die door uw landgenoten zijn vermoord. Zij komen niet terug, door geen enkel proces. Wat zij geleden hebben, hebben ze geleden - en dat lijden is nu voorbij. Wij vragen u: Waarom? - omdat wij niet alleen uw woorden, dat u het ook allemaal zo erg vindt, willen horen, maar omdat wij uit uw daden willen zien, de daden van uw regering, dat ook u van mening bent dat het fascisme moet worden bestreden, ook nu, anno 1965.

En dat het fascisme allereerst moet worden bestreden door u en uw regering. Excellentie Bucher, in uw Westduitse Bondsrepubliek zijn tussen 1945 en 1964 30.000 gevallen van oorlogsmisdrijven onderzocht. U hebt er niet meer dan 12.882 aanklachten uit geselecteerd. Zo gaan er al ruim 17.000 lieden vrij-uit. Van die 12.882 aanklachten leidden 4033 tot vrijspraak en 5445 tot een veroordeling. Dit zijn belachelijke getallen, wanneer wij eens zouden nagaan, hoeveel tienduizenden hebben meegedaan en hoeveel honderdduizenden hebben toegezien en toegelaten. U zoudt ons door uw daden, niet door uw handen ten hemel te heffen, moeten duidelijk maken, dat de strijd voortgaat, ook bij u en juist bij u.

Dat zou ons namelijk geruststellen. Om de gerechtigheid

[p. 275]

- zeker - maar vooral om de wereld, waarin wij nu leven, om de wereld waarin onze kinderen zullen moeten leven. Uw besluit doet ons vrezen, dat uw behoefte aan rust groter is dan uw behoefte aan recht en veiligheid. Wij vrezen namelijk, dat uw besluit een teken aan de wand is. Het is heel eenvoudig voor u, minister Bucher, om onze vrees in dit opzicht weg te nemen. (Dan blijft er nog genoeg ongerustheid over, bijvoorbeeld het geroep om herstel van de grenzen met Polen). Maar de verjaringstermijn kan heel gemakkelijk worden verlengd en deze bron van zorg kan worden weggenomen. Wij vragen daarom, Excellentie: zet alle processen door, desnoods een generatie lang. Wij lijden twee generaties lang door de daden van uw volk. Velen zullen ervan leren. U zult, ditmaal terecht, met opgeheven hoofd het aardse schouwtoneel kunnen verlaten.

Lieve mensen, gedenk de doden. Vier ook het feest van de bevrijding. Maar houdt uw ogen open en zie wat er nu in de wereld gebeurt.

26 januari 1965.

(Toespraak, gehouden bij de door het Nederlandse Auschwitz-Comité in het Concertgebouw te Amsterdam georganiseerde Auschwitz-herdenking.)