De Nieuwe Stem. Jaargang 20

[p. 169]

M. van Hulten
De Poolse landbouw

Een van de meest opvallende feiten uit de jongste ontwikkelingen in Polen is de snel groeiende behoefte aan graanimporten. Bedroeg het tekort in de nationale produktie ter bevrediging van de eigen behoeften in de jaren 1950-1955 gemiddeld per jaar nog slechts 0.7 miljoen ton graan, in 1956-1960 groeide dit tot 1.6 miljoen ton, in 1961 en 1962 tot 2.5 miljoen ton en in 1963 tot 3 miljoen ton. In geld uitgedrukt bedroeg de waarde van de graanimport in 1962 alleen al 200 miljoen dollar, een zware aderlating voor het Poolse staatsbudget.

De oorzaak van dit verschijnsel ligt in de groei van Polen van een voornamelijk agrarisch en onderontwikkeld gebied naar een industrieel, ontwikkeld gebied. De behoefte aan granen bestemd voor menselijke consumptie steeg van 1955 tot 1962 met 5 à 700.000 ton door de groei van de bevolking en veranderingen in de eetgewoonten. Door deze veranderingen nam ook de consumptie van dierlijke produkten per hoofd der bevolking toe, waardoor de behoefte aan granen voor dierlijke consumptie steeg met 3.5 miljoen ton.

De graanproduktie kon deze behoeftestijging niet bijhouden. De produktie van de vier belangrijkste granen (tarwe, rogge, haver, gerst) steeg van gemiddeld 13.4 mud (100 kg) per hectare in de oogstjaren 1953/57 tot 16.1 mud in 1958/62, d.w.z. een stijging met 20.1 pct. De vleesproduktie daarentegen steeg van 1955 op 1962 met 42.5 pct., de melkproduktie met 30.1 pct. en de eierenproduktie met 47.1 pct.

De ontwikkeling werd ongunstig beïnvloed door het oogstjaar 1962, waarin de duidelijk opwaarts gaande lijn in de landbouwproduktie door slechte weersomstandigheden onderbroken werd en de ambitieuse plannen van de regeerders in de war werden gestuurd. De oogst van 1962 leverde in totaal 2 miljoen ton graan en 7 miljoen ton

[p. 170]

aardappelen minder op dan de goede oogst van 1961. Een verwijderd gevolg hiervan was o.a. dat het varkensbestand in juni 1963 met 2 miljoen stuks gedaald was ten opzichte van het voorgaande jaar.

Vast staat dat de tekorten in de landbouwproduktie van Polen niet veroorzaakt worden door een afgedwongen collectivisatie van het boerenbedrijf, die elders wel eventueel tot zondebok verklaard zou kunnen worden. De ruim 1 pct. gecollectiviseerde grond en de 12 pct. staatsgrond vormen daarvoor een te klein deel van het totaal van de Poolse landbouwgrond. Het is integendeel zeer de vraag of het uitstellen van de collectivisatie van de landbouwgrond (waaraan de communistische partij uit politieke opportuniteit nu de voorkeur geeft) wel zo gunstig is voor de ontwikkeling van de Poolse landbouwproduktie.

De huidige Poolse agrarische bedrijfsstructuur biedt namelijk bijzonder weinig mogelijkheden tot een ingrijpende verbetering en verhoging van de produktie. De uiterst ver doorgevoerde versnippering van het bodembezit staat modernisering en mechanisering van de landbouwproduktie op vrijwel beslissende wijze in de weg.

Grondversnippering

In vrijwel geheel Polen, met uitzondering van het eertijds Pruisische gebied, bestond de gewoonte bij vererving het grondbezit te delen. Gevolg hiervan was een aanzienlijke versnippering van het grondbezit. Tussen de beide wereldoorlogen werd deze versnippering nog eens aanzienlijk vergroot door de verdeling van 2.650.000 hectare over 734.000 nieuw gevormde en vergrote bedrijven. Na de tweede wereldoorlog was landverdeling in het kader van de herverdeling van het agrarisch grondbezit politiek nog belangrijker en ingrijpender.

Op 6 september 1944 vaardigde het Poolse Comité voor de Nationale Bevrijding, gewoonlijk aangeduid met de naam ‘Lublin-comité’, een landhervormingsdecreet uit. Enkele belangrijke bepalingen uit dit decreet betreffen de beperking van het grondbezit tot maximaal 50 hectare per bedrijf (met enkele uitzonderingen), de verdeling van de onteigende grond over bestaande kleine en middelgrote bedrijven en nieuw te vormen bedrijven voor de landlozen,

[p. 171]

naast de reservering van kwalitatief hoogontwikkelde bedrijven voor de staat.

Onder de werking van dit decreet werd bijna 10 miljoen hectare (bijna een derde van de oppervlakte van Polen) onteigend, waarvan bijna 6 miljoen hectare werd verdeeld over 980.000 vergrote en nieuwgevormde landbouwbedrijven. De onder particulieren verdeelde grond omvatte gemiddeld slechts 6 hectare per bedrijf. De grondversnippering was met één slag aanzienlijk vergroot: 10 pct. van de in cultuur gebrachte grond in de provincies welke van het vooroorlogse Polen resteerden en 40 pct. van de cultuurgrond in de verkregen westelijke en noordelijke provincies werd versnipperd. De opneming van de voormalige Duitse gebieden zou een aanzienlijke verbetering van de bedrijfsgroottestructuur hebben kunnen betekenen. Door de landhervorming werd deze kans gemist. In 1931 was 25.5 pct. van alle landbouwbedrijven kleiner dan 2 hectare, in 1950: 25.9 pct. In het vooroorlogse Polen was 89.0 pct. van alle landbouwbedrijven kleiner dan 10 hectare, in 1950 was dit slechts gedaald tot 88 pct.

Dan echter is er nog geen eind gekomen aan dit proces van versnippering van landbouwgrond. Tussen 1950 en 1960 neemt het aantal landbouwbedrijven toe met 415.600 waarvan 84 pct. kleiner is dan 2 hectare. In de vroeger Duitse gebieden verloopt dit proces het snelst. Wordt het aantal bedrijven aldaar in 1950 op 100 gesteld, dan is het aantal in 1960: 123. In overig Polen groeit deze index van 100 tot 109. Het resultaat van dit verdergaande versnipperingsproces is, dat in 1960 van alle particuliere landbouwbedrijven 32.6 pct. kleiner is dan 2 hectare en 89.3 pct. kleiner dan 10 hectare.

Een onderzoek van het Poolse Landbouw-Economisch Instituut bracht aan het licht dat de vorming van nieuwe bedrijven in de vroeger Duitse gebieden voornamelijk geschiedt op gronden welke van het Staatsbodemfonds gekocht of gepacht worden, in overig Polen daarentegen voor 70 tot 85 pct. ontstaan uit erfdeling.

Blijkbaar is in Polen nog steeds bijzonder krachtig de prikkel werkzaam, welke alleen in grondbezit een afdoende verzekering ziet tegen mogelijke calamiteiten in het leven.

[p. 172]

Traditioneel is voor de Polen inderdaad grondbezit steeds de basis geweest om moeilijke perioden in de geschiedenis van het land - en die zijn er heel wat geweest - te overbruggen.

Het meest alarmerende in de jongste ontwikkeling is wel het feit dat de toeneming van het aantal bedrijven steeds meer versnelt. Van de totale toeneming tussen 1950 en 1960 dateert een derde uit de jaren 1950-55, twee derde uit de volgende vijf jaren. De regering tracht nu deze ontwikkeling met wettelijke maatregelen te keren. Zij verbood in 1957 de verkoop van landbouwgrond aan nietboeren en beperkte de oppervlakte van voor woonbebouwing bestemde percelen tot 0.2 hectare. In 1959 volgde een besluit tot beperking van het uitbetalen van erfdelen aan de niet in de landbouw achterblijvende erven. In 1960 werd het recht op verdeling van bedrijven beperkt en in 1963 kwam een absoluut verbod tot stand op het delen van kleine bedrijven (variërend naar provincie kleiner dan 2 tot 4 ha) bij vererving. Een boerderij verwerven door vererving werd beperkt tot diegenen die ook werkelijk boer zijn. Van een aandeel in de erfenis werden al diegenen uitgesloten die buiten de landbouw werkzaam zijn. Bij eventuele verkoop van het bedrijf dient dit in zijn geheel in handen van een nieuwe eigenaar-boer te komen; het mag bij uitzondering in gedeelten verkocht worden, mits die delen gevoegd worden bij reeds bestaande bedrijven, die hierdoor dan minimaal acht hectare groot moeten worden.

‘Volkstuintjes’ en landbouwbedrijven

Niet alleen wordt de Poolse landbouw gekenmerkt door een overmaat aan kleine en zeer kleine bedrijven, bovendien verdient de op deze bedrijven uitgeoefende landbouw in steeds geringer mate deze aanduiding.

Tekenend hiervoor is dat, terwijl het aandeel van de landbouwers in de beroepsbevolking daalde van 47.1 pct. (1950) tot 38.2 pct. (1960), het aandeel van de mannen ouder dan 60 jaar met hoofdinkomen uit de landbouw steeg van 17.1 pct. tot 24.3 pct. Ook het aandeel van de vrouwen die een landbouwbedrijf voeren steeg van 25 pct. tot 34 pct. In 1950 bezitten van de 3.168.500 particuliere

[p. 173]

landbouwbedrijven er 18.2 pct. geen koeien. In 1960 is dit gestegen tot 22.7 pct. van 3.584.100 bedrijven. Terwijl het totaal der bedrijven toeneemt met 13.1 pct., bedraagt de toeneming van bedrijven zonder koeien 41.0 pct.

Meer en meer nemen de bedrijven kleiner dan 2 hectare het karakter aan van ‘volkstuintjes’. De eigenaar-gebruiker teelt er datgene wat hij voor zichzelf en zijn gezin nodig heeft. Kan hij zijn eigen behoeften maar bevredigen, dan maakt hij zich verder niet meer druk om produktieverhoging. Zijn geldinkomen verdient hij in de industrie of in dienstverlenende bedrijvigheid.

Na de allerkleinste bedrijven groeiden in de periode 1950-1960 het sterkst in aantal de bedrijven in de grootteklasse van 2 tot 5 hectare, namelijk met 10.1 pct. Het aantal bedrijven van 5-10 hectare daalde met 4.0 pct., daarentegen groeide het aantal der middelgrote bedrijven (10-20 ha) met 2.8 pct., terwijl de bedrijven groter dan 20 hectare in aantal afnamen met 10.0 pct.

Deze gegevens betekenen de statistische bevestiging van een ander reeds onderkend verschijnsel. Vertonen de kleinere bedrijven een toenemende versnippering en verkleining, de groep der middelgrote bedrijven van 10 tot 20 hectare versterkt zijn positie. Deze versterking komt zowel van beneden als van boven. Bestaande bedrijven, voornamelijk uit de grootteklasse 5-10 hectare, komen door aankoop van grond in de middelgrote categorie en de allergrootste bedrijven (van 20 tot 100 hectare) vertonen een tendentie naar opsplitsing tot middelgrote bedrijven (hetgeen o.a. bevorderd wordt door de belastingpolitiek van de regering).

Van de particuliere landbouwbedrijven vormen de middelgrote bedrijven meer en meer het deel waarop de landbouwmarktproduktie drijft. Daar zetelen de ervaren en vakbekwame boeren die zonder nevenbetrekkingen in b.v. industrie of transportwezen hun hoofdberoep en hoofdinkomen in de landbouw vinden.

Deze polarisatie blijkt ook uit de gegevens omtrent de ontwikkeling van de aantallen bedrijven met melkvee. Het aantal bedrijven met 1 koe nam in 1950-1960 toe met 4.7 pct., met 2 koeien met 4.4 pct., met 3 en meer koeien echter met 21.7 pct., aanzienlijk meer dan het landsgemiddelde voor de toeneming van alle bedrijven (13.1 pct.).

[p. 174]

De ‘socialistische sector’

Van de totale oppervlakte van Polen (31.173.000 hectare) is in juni 1962 ruim 20 miljoen hectare als landbouwgrond in gebruik, waarvan in

	oppervlakte in 1000 ha	%-age
particuliere landbouwbedrijven	17.430.6	86.0
collectieve landbouwbedrijven	226.1	1.1
staatslandbouwbedrijven	2.501.0	12.4

Het overige, niet voor landbouw in gebruik genomen deel van Polen is grotendeels eigendom van de staat en eveneens onder beheer van staatsbedrijven (o.a. 6.5 miljoen hectare bos en 2.5 miljoen hectare water en woeste gronden).

De ‘socialistische sector’ in de Poolse landbouw omvat dus maar een gering deel van de landbouwgrond. Veel groter is dit deel ook nooit geweest. Het hoogtepunt volgens de jaarlijkse landbouwtellingen werd zowel voor de staats- als voor de collectieve bedrijven bereikt in juni 1956 toen van alle cultuurgrond 13.8 pct. in staats- en 9.6 pct. in collectieve bedrijven lag, maar dus nog altijd drie kwart van alle cultuurgrond in particulier bezit was.

De staatslandbouwbedrijven (SLB-en) zijn grotendeels voortzettingen van vooroorlogse staatsbedrijven en van de modelbedrijven die in het landhervormingsdecreet van 6 september 1944 voor de staat waren gereserveerd (p. 13). Bovendien werd in de eerste jaren na de oorlog op vele voormalige landgoederen van Duitse en Poolse ‘Junkers’ nog lang geaarzeld over de nieuwe status van het landgoed. Vele van de landbouwgrootbedrijven die onder de bepalingen van het landhervormingsdecreet verdeeld hadden kunnen worden onder de erop werkzame landloze arbeiders en de omliggende kleine en zeer kleine boerenbedrijven, werden uiteindelijk toch niet verdeeld en ingebracht in het staatsgrondbezit. Zeer dikwijls was een zekere apathie bij de erop wonende en werkende arbeiders (meestal woonden op een landgoed de vaste arbeiders in een eigen klein dorp

[p. 175]

bij het landhuis van de ‘Junker’), of vrees voor het bestaan als zelfstandige boer na jarenlang in groepsverband met anderen gewerkt te hebben, de oorzaak van het niet-verdelen.

Het staatsgrondbezit stabiliseerde zich omstreeks het jaar 1950 op circa 2.5 miljoen hectare cultuurgrond. De daarna volgende mutaties waren enerzijds een gevolg van het verkrijgen in staatsbezit van vrijkomende grond waar een boedel geen erven had, boeren grond wilden afstoten wegens groeiend tekort aan landarbeiders of wens in een lagere belastingklasse te komen, enz.; anderzijds van de verkoop en verpachting van grond aan particuliere boeren en het afstoten van gronden van slechtere kwaliteiten door bebossing.

De SLB-en liggen voornamelijk geconcentreerd in de nieuw verworven provincies in het westen en noorden van het land. Daar ligt overal meer dan 20 pct. van alle cultuurgrond in de SLB-en, in de provincies Koszalin (Köslin) en Szczecin (Stettin) zelfs ruim 38 pct. In Zuidoost-Polen beslaan ze niet meer dan enkele procenten van het landbouwareaal, tot zelfs maar 1.1 pct. in Kielce en 1.3 pct. in Krakow.

Principieel hebben de SLB-en voor de staat en de communistische partij alleen economische betekenis. Nationalisatie van de grond heeft de partij nooit als programmapunt gevoerd. Integendeel, in haar propaganda voor de collectivisatie van de landbouw benadrukte de partij steeds, dat het particulier eigendom van de grond onaangetast zou blijven.

Aanvankelijk hadden de SLB-en grote financiële exploitatietekorten. Sinds 1957 zijn deze tekorten jaarlijks steeds kleiner geworden en nu zelfs omgeslagen in winst. In 1956 bedroeg het deficit 4.7 miljard zloty, in 1960/61 de winst 0.5 miljard zloty. In de Poolse publicaties omtrent de SLB-en wordt dit resultaat in de regel uitbundig geprezen. Veel reden hiertoe is er echter niet in een land waar alle prijzen door de regering vastgesteld worden. Manipulaties met de prijzen die de SLB-en betalen voor de goederen die zij van de staat kopen, respectievelijk ontvangen voor hun verkopen aan de staat zijn voor het verdwijnen van het deficit in hoofdzaak verantwoordelijk.

[p. 176]

Sterker dan het particuliere landbouwbedrijf zijn de SLB-en gericht op de marktproduktie. Met 12.4 pct. van alle landbouwgrond bereikten zij 13.9 pct. (in 1962) van de totale marktproduktie. Het accent ligt daarbij sterk op de akkerbouwsector, waarin de SLB-en in hetzelfde jaar 18.2 pct. van de totale marktproduktie leverden. De veeteelt bleef hierop aanzienlijk achter met 11.7 pct., dit ondanks het feit dat de SLB-en relatief veel voedergewassen verbouwen. Ruwweg kan gesteld worden dat de SLB-en enerzijds hun produktie voornamelijk richten op de weinig arbeidsintensieve granenproduktie en anderzijds op de produktie van zaaizaden, pootaardappelen en fokvee in de staats-modelbedrijven.

Jarenlang hebben de arbeiders op de SLB-en het gevoel gehad goed terecht gekomen te zijn. In de allerlaatste jaren begint dit wat te veranderen en zouden velen van hen prefereren zelfstandig boer te zijn of lid van een collectief bedrijf. Deze verandering hangt nauw samen met de ingetreden verbetering in de levens- en werkomstandigheden van de particuliere en gecollectiviseerde boeren. De lonen van de SLB-arbeiders worden vastgelegd in collectieve arbeidsovereenkomsten. Deze lonen zijn in de laatste jaren wel gestegen, maar niet evenredig met de prijzen van de landbouwprodukten. Bovendien verloren de SLB-arbeiders een deel van hun neveninkomsten door het schrappen van het recht op het houden van een tweede eigen koe en het verkleinen van het eigen stukje akkerland in het SLB.

De boeren in particuliere en collectieve bedrijven zijn voor hun inkomsten rechtstreeks afhankelijk van de prijzen voor hun produkten. De prijsverbeteringen sinds 1956 hebben hun inkomsten aanzienlijk doen stijgen.

De collectieve landbouwbedrijven (CLB-en) zijn volgens de partij een uiting van de socialistische gezindheid van de boeren. In de eerste naoorlogse jaren, toen de partij haar machtspositie nog moest consolideren, ontkende zij de landbouw te willen collectiviseren. Vanaf 1948 wordt er echter openlijk propaganda voor gemaakt en gesteld dat de collectieve landbouw de enige uitweg is uit de ‘doodlopende kapitalistische ontwikkelingsweg’ (Hilary Minc). Op velerlei wijze wordt in de jaren 1948-1956 ‘bevorderd’ dat indivi-

[p. 177]

duele boeren ertoe besluiten samen collectieve bedrijven te vormen, waarin ieder eigenaar blijft van zijn eigen grond en soms ook van zijn levende have, maar waarin de akkerbouw en eventueel ook de veeteelt gezamenlijk worden beoefend.

De Poolse boeren toonden zich echter niet bijster geneigd over te gaan tot collectivisering. Het hoogste aantal collectieve bedrijven bereikt bij een landbouwtelling in juni, bedroeg in 1955: 9.975, op 30 september 1956 waren er 10.203 met 1.890.807 ha. cultuurgrond (10.7 pct. van alle cultuurgrond). De terugkeer van Gomulka als eerste secretaris van de partij in oktober 1956, werkte in de ten plattelande hangende sfeer als een katalysator op de reeds aanwezige ontbindingstendenties. Binnen een half jaar slonk het aantal der bedrijven tot 1752, hun gezamenlijke oppervlakte tot 237.315 hectare (1.3 pct. van alle cultuurgrond). De ontbindingsgolf liep nog door, tot in 1958 het dieptepunt met 1528 CLB-en en 200.609 hectare werd bereikt. Gemiddeld waren deze bedrijven ook kleiner dan voor 1956 (in 1955: 205.7 ha, in 1958: 131.3 ha) en omvatten zij minder gezinnen (in 1955: 20.8, in 1958: 13.3).

Gezond was deze ontwikkeling in zoverre dat nu tenminste aan de boeren zelf, voor vrijwel de volle honderd procent, de keuze tussen de al of niet gecollectiviseerde bedrijfsvorm werd gelaten. Gomulka bereikte eindelijk dat de principes die hij reeds in 1948 en voorgaande jaren beleed in werkelijkheid konden worden nageleefd: ‘....Ik vind dat het overgaan van het systeem van de boerenkleinbedrijven op het systeem van de socialistische bedrijfsvoering moet steunen op de principes van vrijwilligheid en vrije beslissing van de werkende boeren.... Het ontwikkelingstempo van dit proces is afhankelijk van het bewijs in de praktijk aan de boerenmassa's van de superioriteit en de hogere produktiviteit van de collectieve bedrijfsvoering boven de individuele.... Het dunkt mij, dat iedere afgedwongen forcering van de collectieve bedrijfsvoering slechts schade kan berokkenen aan het idee van zulk een bedrijfsvoering, verlaging van de landbouwproduktie kan veroorzaken, onze steun onder de werkende boerenmassa kan versmallen en de eenheid van de arbeiders en boeren kan verzwakken’ (Gomulka tijdens de plenaire vergadering van

[p. 178]

het Centrale Comité van de Partij op 31 augustus 1948).

In 1956 en later getuigde hij van geen andere opvattingen. Met meer vrijmoedigheid besluiten de boeren nu bedrijven te collectiviseren of te ontbinden. Op het 3de congres van de CLB-en in 1962 wordt gemeld dat in 1958: 215 CLB-en zijn georganiseerd en 180 ontbonden, in 1959 respectievelijk 245 en 153, in 1960: 273 en 132, in 1961: 64 en 231. Elders gepubliceerde gegevens stemmen hier niet exact mee overeen, maar de algemene strekking is gelijk: vorming en ontbinding van CLB-en komt vrij veelvuldig voor en schijnt zich zonder ongunstige repercussies voor de boeren te kunnen afspelen. Ontbinding van slecht functionerende en te kleine CLB-en wordt nu zelfs aangemoedigd. De gemiddelde bedrijfsoppervlakte en het gemiddelde aantal leden-gezinnen stijgt daardoor langzaam maar zeker. Opvallend is echter ook het toenemend aandeel in de gecollectiviseerde bedrijven van gronden afkomstig uit het staatsbodemfonds (26 pct. in 1957, 40 pct. in 1961). Waar dit maar enigszins mogelijk is probeert de staat deze gronden aan CLB-en in bewerking te geven om de gronden produktiever te maken. Het sterkst is dit verschijnsel in Zuidoost-Polen, waar overigens de CLB-en weinig talrijk zijn, maar hun oppervlakte voor 70 pct. uit het staatsbodemfonds afkomstig is. Ook in Poznan echter is nog een vijfde deel van de CLB-gronden uit dit fonds afkomstig.

Anderzijds is de grotere vrijheid ten aanzien van het al of niet collectiviseren van hun boerenbedrijven in zoverre ongezond, dat de partij nu voor de boeren geen duidelijk alternatief stelt naast de beoefening van de landbouw in de dikwijls te kleine en te zeer versnipperde bedrijven. De collectieve bedrijfsvorm wordt nog wel als ideaal gezien, maar voorlopig als onrealiseerbaar ter zijde geschoven. Andere minder vergaande samenwerkingsvormen, die bij moeten dragen tot de vorming van de juiste gezindheid ten aanzien van de collectivisering, krijgen momenteel meer nadruk. Het reeds vermelde 3de congres van de CLB-en in 1962 kreeg als doelstelling mee ‘de richting van verdere ontwikkelingen aan te duiden, te omschrijven wat en hoe gedaan moet worden om CLB-en tot centra van landbouwcultuur te laten worden, een aantrekkelijk voorbeeld voor individueel werkende boeren’.

[p. 179]

Polen is nog ver verwijderd van dat ontwikkelingsstadium waarin een klein getal boeren voldoende produceert om het land te voeden en aan de vraag van de levensmiddelenindustrie en -export te voldoen. Een ontwikkeling in die richting is ingezet. Of die ontwikkeling zich tot een gelukkig einde zal doorzetten waag ik te betwijfelen. De structuur van de bedrijven, noch de mentale instelling van een groot deel van de boeren, noch de landbouwpolitiek van de regerende partij schijnen voldoende uitzicht hierop te bieden. Hetgeen valt te betreuren.

Gebruikte literatuur

Hulten, M. van, De collectivisatie van de landbouw in de Volksrepubliek Polen, 1944-1960, diss. Amsterdam, 1962.

Laszkowska, Zofia, III Zjazd Spóldzielczosci Produkcyjnej (3de congres van de CLB-en), Nowe Drogi 1962, 3, p. 124-131.

Misiuna, Wl., Problem zbozowy a deficyt pasz (Het graanprobleem en het tekort aan veevoeder), Nowe Drogi 1963, 5, p. 26-32.

12de Plenum, W sprawie zwiekszenia inwestycji w rolnictwie i zapewnienia dalszego wzrostu produkcji rolnej (Inzake vergroting van de investering in de landbouw en verzekering van een verdere groei van de landbouwproduktie), Nowe Drogi 1963, 4, p. 3-42 (referaat gehouden op het 12de plenum van het CC van de Poolse C.P., februari 1963).

14de Plenum, Wezlowe problemy planu gospodarczego na rok 1964 (Kernproblemen van het economisch plan voor 1964), Nowe Drogi 1963, 12, p. 3-57 (referaat gehouden op het 14de plenum van het CC van de Poolse C.P., nov. 1963).

Pszczólkowski, Edmund, Calkowite zagospodarowanie ziemi - istotny czynnik wykorzystania rezerw w rolnictwie (volledig gebruik van de grond - wezenlijke fastor in het benutten van de landbouwreserves), Nowe Drogi 1962, 3, p. 34-42.

Rocznik Polityczny i Gospodarczy 1963 (Politiek en Economisch Jaarboek 1963).

Rocznik Statystyczny 1962 (Statistisch Jaarboek 1962).

Syroka, Józef, O gospodarstwach ekonomicznie slabych (Over economisch-zwakke bedrijven), Nowe Drogi 1962, 2, p. 185-190.

Szemberg, Anna, O zmianach w strukturze agrarnej (Over de veranderingen in de agrarische structuur), Nowe Drogi 1963, 8, p. 128-136. Nowe Drogi is het theoretisch en politiek orgaan van het Centrale Comité van de Poolse Communistische Partij, maandblad.