De Nieuwe Stem. Jaargang 20

[p. 48]

W.F. Wertheim
Politieke meet- en rekenkunde

In Politieke Parallelogrammen doet Klinkenberg een intelligente poging om de buitenlandse politiek van de Sowjet-Unie gedurende de afgelopen veertig jaren tot een eenvoudige meetkundige constructie te herleiden. Het is bepaald mijn bedoeling niet, constructie en bewijsvoering op zichzelf te bestrijden, al blijf ik van mening dat de maatschappelijke werkelijkheid gewoonlijk veel gecompliceerder en vloeiender is dan in een eenvoudige constructie valt uit te drukken.

Zelfs ben ik bereid te erkennen, dat Klinkenberg in zijn analyse van de laatste ontwikkelingen in het Kremlin de vinger legt op een aantal bijzonder belangrijke facetten. Het lijkt ook mij, dat het doordrijven door de Amerikanen van de MLF of iets dat daar sprekend op lijkt de Russische politiek in sterke mate beïnvloedt; en ik ben het helemaal met hem eens, wanneer hij schrijft dat de dreiging van de Sowjet-regering om ‘geëigende maatregelen’ te treffen tegenover de MLF-plannen zeer ernstig moet worden genomen.

En toch bevredigt Klinkenberg's constructie van de laatste veranderingen in het Kremlin mij niet. Ik geloof, dat de zaak veel gecompliceerder ligt, en dat zijn visie te eenzijdig de nadruk legt op één kant van het parallelogram - de naar het Westen gerichte kant. In de constructie van Klinkenberg ligt het zwaartepunt van het parallelogram in Berlijn. Volgens mij is de juiste meetkundige figuur geen parallelogram maar een ellips, met twee brandpunten: één in Berlijn, één ergens diep in Azië.

Wanneer hij namelijk zegt, dat de vervanging van Chroesjtsjof voornamelijk, zo niet alléén, uit de MLF te verklaren is, dan geeft hij daarmee blijk typisch Europacentrisch te denken. De communistische partijen van Oost- en West-Europa hebben in de afgelopen jaren daar reden toe gegeven, door hun sterke Europa-centrische gerichtheid. Zij

[p. 49]

hebben inderdaad de Duitse kwestie maar al te zeer als het allesoverheersende probleem uit een oogpunt van wereldpolitiek en wereldvrede gezien. Maar ik meen dat dit nu juist aan het veranderen is en dat er sterke aanwijzingen bestaan dat het gedwongen aftreden van Chroesjtsjof getuigt van een in het Kremlin doorgedrongen besef dat Azië een nieuwe factor in het krachtenspel is geworden en bezig is alle problemen van Europa, uit een oogpunt van wereldpolitiek, in betekenis te overvleugelen.

Op één punt ben ik het dus met de schrijver wel eens: de binnenlandse aangelegenheden vormden bij het gedwongen aftreden van de vorige premier niet de cardo questionis.

Voor Klinkenberg is er wel enig verband tussen het de woestijn insturen van Chroesjtsjof en de kernontploffing in die andere woestijn in Noord-China een dag erna. Maar in zijn constructie heeft de Sowjet-Unie hiermee alleen de weg willen openhouden om, àls Amerika bij zijn MLF-plan blijft, de hand eventueel aan Peking te reiken en daarmee zijn steun in een andere hoek van het parallelogram te zoeken. Het onmiddellijk op het aftreden gevolgde bezoek van Chou En-lai aan Moskou weerspreekt deze veronderstelling.

Nu kan Klinkenberg hierop antwoorden, dat de vóórtdurende spanningen tussen de Sowjet-Unie en China voor zijn interpretatie pleiten, dat namelijk de Sowjet-Unie nog steeds hoopt op een akkoord met het Westen over de Duitse kwestie en bereid is daaraan de vriendschap met China op te offeren. Maar dit is slechts ten dele juist. Want het is heel goed mogelijk, en er zijn sterke aanwijzingen dat dit ook het geval is, dat het de Chinezen zijn die het aftreden van Chroesjtsjof, als het daarbij alleen blijft, niet voldoende vinden om de breuk te herstellen.

Want misschien hééft Klinkenberg in zijn analyses van de buitenlandse politiek der Sowjet-Unie gelijk; misschien is het juist, dat zij nooit naar iets anders gestreefd heeft dan naar de ‘grootst mogelijke beweeglijkheid binnen deze meetkundige structuur’; misschien geeft het blijk van een realistisch inzicht er van uit te gaan, dat ‘de buitenlandse politiek van de USSR nog altijd, onveranderd, uitsluitend op zichzelf gericht’ is. Maar als dat waar is, dan is hiermee deze buitenlandse politiek tevens, vanuit principieel socia-

[p. 50]

listisch standpunt, veroordeeld. Klinkenberg geeft aan deze keiharde Realpolitiek een positief accent, door te schrijven dat pas ‘een socialistische staat...., bevrijd van vreemde economische privé-belangen en van eigen economische privé-belangen die vreemd willen gaan, in principe zulk een nationale buitenlandse staatkunde (kan) voeren’.

Maar men kan net zo goed vragen: waar blijft dan de ideologische kant van zúlk een ‘socialistische’ politiek? Is er nog wel plaats voor solidariteit met geestverwanten, hetzij deze in een socialistische broederstaat aan de macht zijn, hetzij zich in een harde revolutionnaire strijd tegen machtige ideologische tegenstanders verzetten? Klinkenberg geeft hier zelf het antwoord: hij ziet de lijn van Chroesjtsjof als een verloochening van de solidariteit met de nationale bevrijdingsbewegingen, met Chroesjtsjofs geestverwanten in Azië. En Klinkenberg's analyse houdt niet een wending in op dit principiële punt: in zijn meetkundige constructie is Mao in de Sowjet-politiek niet méér dan een hoek in een parallelogram, gelijkwaardig met Johnson of Erhard.

Maar dàt China het tot hoek - en daarmee misschien tot nieuwe hoeksteen in de Kremlin-politiek - heeft gebracht, heeft het te danken niet alleen aan de kernontploffing in de Gobi-woestijn als zodanig, maar aan alles wat deze aan politieke en economische kracht van het nieuwe Azië voor geheel de wereld blootlegde. Chroesjtsjof's houding tegenover China kwam voort uit een grove geringschatting. Hij ging er van uit, dat zonder de steun der Sowjet-specialisten China economisch in elkaar moest storten. In iedere Chinese volkscommune die ik van de zomer bezocht, citeerde men spottend, maar ook met bitterheid, Chroesjtsjof's uitspraak dat de Chinezen een communisme aanhingen waarin men van dunne soep moest leven en één broek met zijn vijven moest delen. Voorwaar ook een wonderlijk soort critiek uit de mond van een communist tegenover communisten die een verbeten strijd voeren om een beter bestaan.

Enige jaren geleden moesten heel wat Chinezen, in een land bezocht door droogten en overstromingen en door de Russen in de steek gelaten, zich met een dunne soep tevredenstellen. Maar ik heb mij met mijn eigen ogen kunnen overtuigen, dat in 1964 in China niemand hongert, en dat het volk er redelijk gekleed is. China heeft dit resultaat

[p. 51]

grotendeels uit eigen kracht bereikt, en daarbij op het gebied van irrigatie en electrificatie een indrukwekkende prestatie geleverd. En dáárom is China voor de Sowjet-Unie weer een potentiële partner van betekenis geworden.

Maar als Klinkenberg gelijk heeft, dat China nu als gelijkwaardige partner in het krachtenspel is opgenomen, is tevens begrijpelijk waarom deze aanvaarding voor de Chinezen niet genoeg is. Voor hen is de Sowjet-Unie niet een partner als elke andere, in een chassez-croisez langs parallelogrammen te gelegener tijd met een elegante danspas weer door een andere partner te vervangen. Ook de Chinezen kennen en beheersen het taktische gezelschapsspel van de buitenlandse diplomatie: hun verdragen met Pakistan en Frankrijk, hun handelsrelaties met Canada en Australië bewijzen het. Maar met de Sowjet-Unie wensen zij niet tot overeenstemming te komen enkel op basis van vriendschappelijke buitenlandse betrekkingen: in de Sowjet-Unie hopen zij terug te vinden een ideologische bondgenoot. En zij kunnen van de Sowjet-Unie dit meerdere eisen, omdat zij nog iets achter zich hebben: niet alleen ruim 700 miljoen Chinezen, maar ook nog honderden miljoenen andere Aziaten die de solidariteit van de machtigste socialistische staat hopen terug te winnen.

China is méér dan een hoek in een parallelogram: het heeft een beslissende kracht achter zich - de Aziatische mensenzeeën. Wereldpolitiek is niet alleen een kwestie van meetkunde, maar ook van rekenkunde. Ook die rekenkunde kan men verkeerd bedrijven, bij voorbeeld door van de Chinese communisten te spreken in termen van: ‘zij vormen slechts een minderheid’ (zie de Waarheid van 10 december 1964). De Chinese, Noord-Vietnamese, Noord-Koreaanse en Indonesische communisten vormen alleen maar een minderheid binnen de communistische wereld, wanneer men neuzen telt op een congres van communistische partijen; bepaald niet wanneer men neuzen telt in de maatschappelijke werkelijkheid.

En het zijn heus niet alleen de Aziatische communisten, die aan de regering van Chroesjtsjof gebrek aan proletarische solidariteit verweten. Op de conferentie van niet-gebonden landen te Caïro sprak men in de wandelgangen, als tegenhanger van de New Emerging Forces, al van....

[p. 52]

Old Established Communists. De conferentie te Caïro zou de val van Chroesjtsjof best wel eens hebben kunnen bespoedigen!

Hij viel omdat het Kremlin hard op weg was zijn houvast in het Oosten te verliezen. Het is zelfs niet ondenkbaar dat het in de Aziatische republieken binnen de Sowjet-Unie, voor ons nog onhoorbaar, óók begon te rommelen.

Het is de rekenkunde van het Aziatische revolutionnaire miljard dat het Kremlin dwingt weer het gezicht naar het Oosten te wenden; of, om het in meetkundige termen uit te drukken, om in een elliptische baan zijn koers uit te zetten op het nieuwe brandpunt in Azië.