De Nieuwe Stem. Jaargang 19

[p. 753]

Anthonie Donker
Vera - vijf maal wat?

Marsman was uit jongensdromen wakker geworden en opgesprongen, als dichter en man, door de twee eerste buitenlandse reizen die hij maakte, als pas meerderjarige, naar Duitsland, en het verblijf met Arthur Lehning en met nieuwe Duitse vrienden in het gistend artisten-Berlijn van na de eerste wereldoorlog en op het eiland Hiddensoe. Dat was in 1921 en 1922. In die maalstroom werd hij ook bewust deelnemer aan het driftige geestesleven van zijn tijd. Ook aan het maatschappelijk leven en zijn tegenstellingen. De stedenverzen, de Seinen, zijn de heftige tekenen in verzen van zijn opgedane indrukken. Maar het vele dat deze jaren hem verder te verwerken gaven wilde hij beschrijven in een roman. Hij schreef die, acht jaren later. Het werd de korte roman Vera, in de jaargang 1931 van De Vrije Bladen opgenomen. Tijdgenoten herinneren zich het verhaal daaruit als een felle proefneming. En ieder die zich voor de jonge Marsman en voor die tijd interesseert kan het nu opnieuw lezen in de tweede uitgave der reeks Achter het Boek van het Nederlands Letterkundig Museum. Deze uitgave heet Vijf versies van ‘Vera’. Zij is met de grootste zorg en zorgvuldigheid uit de beschikbare documenten zo overzichtelijk mogelijk samengesteld door een medewerkster van het Letterkundig Museum, Daisy Wolthers, en van een instructieve inleiding voorzien door Arthur Lehning, die hiermee opnieuw een instructieve bijdrage levert tot het inzicht in Marsmans tijd en sfeer, en in zijn werk en bedoelingen.

Als gewone tekst afgedrukt kan men er ‘Vera’ lezen zoals het in De Vrije Bladen heeft gestaan. Ernaast is het verhaal in facsimile afgedrukt met de verbeteringen zoals het bestemd werd voor het Verzameld Werk waarin Marsman het echter tenslotte toch niet heeft willen opnemen. Zoals hij jaren nodig heeft gehad om die periode te verwerken, hield het verhaal hem nadien weer jaren vast, terwijl hij

[p. 754]

eigenlijk doende was het te verwerpen. Maar hij werd daarvan teruggehouden, door Du Perron, van vijand tot vriend geworden, en vervolgens ook door Ter Braak, die het herdrukken ervan later heeft afgeraden. En nog het meest door hemzelf, mag men aannemen, want al vertrouwde hij het verhaal en de geslaagdheid als literair werk ervan niet meer, van de erin beschreven ervaringen en verdicht erin terug te vinden personen kon hij zich ook niet losmaken. Vera bleef het document, in proza, van zijn jeugd, zoals hij daarin leefde, dichtte en bewust werd. Maar hij voelde wel dat het als verhaal niet deugde. Ook Du Perron beschouwde het eigenlijk als een mislukking waarin Marsman zoals hij het uitdrukte ‘Holland niet uit kwam’. Maar een interessante mislukking omdat het Marsman was die ‘het lor’ schreef. En Du Perron met zijn behoefte aan literaire samenwerking deed niets liever dan in de copy werken, er opmerkingen bij plaatsen, proberen het te verbeteren, te redden.

Marsman zelf hield het in zijn hart voor onredbaar, maar het bleef ook in zijn hart gesloten. Zo kon hij goedvinden dat Du Perron in 1932 er nog op uitgescheurde bladzijden van De Vrije Bladen in werkte, en hij zelf ging er later weer tot tweemaal toe op aan het werk. Aldus werd het toch tot persklare copy van het herziene en bekorte verhaal, maar aanbiedingen van uitgevers sloeg hij intussen af, in het Verzameld Werk zou het worden opgenomen, maar tenslotte heeft Marsman het daarvoor definitief laten vallen. Behalve die bewerkte bladen voor het Verzameld Werk, bevat de literair-historisch uitgave van nu ook de afwijkende lezingen die het oorspronkelijke handschrift van vóór de verschijning in De Vrije Bladen vertoont, ze zijn achterin geplaatst. Onder de verschenen en de verbeterde tekst vindt men verder ook nog de (geringe) veranderingen door Marsman later nog weer aangebracht op de eerste en de tweede proef voor het Verzameld Werk. Aan de opname daarin is het dus zeer dicht toe geweest.

Marsmans instinct heeft hem tenslotte niet bedrogen. Op het laatst zag hij in dat het verhaal toch niet te redden was. Daarmee ziet men zich dwingend voor de vraag gesteld of het voldoende gemotiveerd is geweest het nu toch in vijf verschillende vormen aan de lezers voor te leggen (aangeduid van A tot F, eigenlijk dus zes maal, de opmerkingen

[p. 755]

en voorgestelde wijzigingen van Du Perron zijn hierbij ook meegeteld, onder letter D, hoewel dus niet zelf een versie van Marsman vormend).

Marsman heeft een roman willen schrijven over al waar hij uit die jaren vol van was gebleven, een internationale roman die moest gaan over liefde, lust, hartstocht, over staking, communisme en revolutie, en met moderne kunst en film erdoor heen spelend. Het bleven onverwerkte erotische, intellectuele en artistieke ervaringen. Du Perron vond het toch nog de moeite waard om te laten drukken als een poging ‘om Holland uit te komen’ en omdat het Marsman was die het deed, in zìjn lyrisch proza. De aangebrachte verbeteringen, kan men nu zien, zijn dat ook werkelijk. Er is veel overbodigs geschrapt, uitweidingen zoals dadelijk op het eerste blad over de postbode die kaarten ‘uit verre en geheimzinnige landen’ aan ieder liet zien die maar wou, pogingen tot veralgemening naar een collectivistisch of unanimistisch procédé, als over de treinen die voortjagen en mensen opslokken en uitspuwen (blad 4), en de opsomming, bij de beschrijving van die eerste nacht met Vera, van haar voorgangsters (blad 14). Zo zijn er ook detailverbeteringen, van overdaad van adjectieven, van pathetiek, van ergheden en drakerigheden, het te romantische, te literaire of weer te onliteraire, met stukken over de Russische film, essayistische flarden en excursies, niet bij het verhaal passend noch bij Vera's gedachten, en de onrijpe, onbewerkte beschouwingen over Europa.

Men zou wel graag het verbeterde verhaal schoon afgedrukt willen kunnen lezen, maar toch zou het weinig verschil maken, wij moeten Marsman gelijk geven dat het onredbaar bleef. Maar men kan eraan zien wat hem in die jaren onverwerkt door hoofd, hart, en lijf spookte - voor wie Marsman interesseert, en voor wie literair-historisch en stilistisch de opvolgende vormen van een verhaal kunnen boeien, is er een model van tekstweergave in te vinden.