De Nieuwe Stem. Jaargang 19

[p. 726]

Ger Harmsen
De juridische, politieke en menselijke kanten van de zaak-Hogerhuis

De gebroeders Hogerhuis die in de jaren 1895-1905 de gemoederen in beroering brachten en zoveel jaren van hun leven onschuldig in de gevangenis moesten slijten, blijken althans in Friesland nog niet vergeten te zijn. Driemaal verscheen er na de oorlog bij de uitgever van ons tijdschrift Laverman in Drachten, een boek over deze zaak, twee historische beschouwingen en een dramatische verwerking van het gegeven. Ik beperk me tot de historische werken van P. v.d. Molen (De Hogerhuis-tragedie, 1954) en van U.D. Hannema (De Hogerhuis-zaak, 1964). In de titels komen de verschillende wijzen waarop de auteurs het thema benaderd hebben, al tot uiting.

Op 5 december 1895 werd laat op de avond in een alleenstaande boerenwoning te Britsum bij Beetgum ingebroken. De drie mannen die binnendrongen, hadden wel gerekend met de aanwezigheid van de bewoner Gatze Haitsma en zijn jonge huishoudster Iemkje Jansma maar niet met die van haar broer. Deze laatste steunde Haitsma krachtig in zijn strijd met de inbrekers. Na enige schoten gelost te hebben op Sieds Jansma waardoor deze gewond raakte, gingen de indringers er vandoor. Alles speelde zich in het donker af. De bloedsporen aan de vensterbank onder de vernielde ruit en een achtergelaten lantaarntje waren de stille getuigen.

Meer dan drie weken later werden de drie gebroeders Hogerhuis, arbeiders uit de buurt, voor dit feit gearresteerd en hoewel ze hun onschuld tot in hoogste instantie volhielden, tot 12, 11 en 6 jaar veroordeeld. De rechters die het schuldig uitspraken baseerden zich vrijwel uitsluitend op de pertinente verklaring van Haitsma, Iemkje en Sieds Jansma dat zij de gebroeders Hogerhuis herkend hadden. Maar tot deze verklaring kwamen zij pas weken na de inbraak, want aanvankelijk konden zij geen van de daders

[p. 727]

thuis brengen en Wiebren Hogerhuis had op verzoek van Haitsma na de inbraak zelfs enige nachten in diens huis de wacht gehouden. Van het lantaarntje kon niet aangetoond worden dat het aan een van de gebroeders Hogerhuis toebehoorde en ook droegen zij geen van drieën sporen van verwondingen. Aan de onbevooroordeeldheid van de getuigenverklaring van Iemkje valt alleen al te twijfelen wanneer men bedenkt dat zij zowel met Wiebren Hogerhuis als met Haitsma een verhouding had; dit laatste waarschijnlijk zonder dat de eerste hiervan wist; het omgekeerde was wel het geval.

De publieke opinie hield tenslotte de Hogerhuizen voor onschuldig en wees drie andere arbeiders aan als de daders, die overigens evenals de Hogerhuizen anarchist waren. Er verschenen ingezonden stukken en commentaren in niet socialistische bladen als het Friesch Volksblad en Het Heerenveensch Nieuws- en Advertentieblad, uitgegeven door J. Hepkema. Het lantaarntje zou aan de bekende socialist Stienstra toebehoord hebben die het voor zijn vertrek uitgeleend had maar niet aan de Hogerhuizen. Een groeiende volksbeweging overtuigd van de onschuld der Hogerhuizen drong aan op herziening van het vonnis. Arm Friesland dat het machteloos had moeten aanzien hoe velen voor kleine vergrijpen zware straffen ondergingen, roerde zich fel nu het eindelijk om drie onschuldigen ging. Uitvoerig gedocumenteerde brochures verschenen, talloze protestmeetings werden belegd en een landelijk comité kwam tot stand onder leiding van de toen net sociaal-democraat geworden Hermans. Het was echter Mr. P.J. Troelstra die algemene bekendheid aan deze zaak gaf toen hij overtuigd raakte van de onschuld der Hogerhuizen en zich met al zijn retorisch talent, juridische ervaring en grote wilskracht voor hen inzette.

Zonder alle stappen die Troelstra deed te volgen, vermelden we slechts dat wanneer in mei 1899 een revisiewet wordt aangenomen die de weg vrijmaakt voor een herziening van het vonnis, de anarchistisch gezinde Hogerhuizen daartoe door geestverwanten en anderen mede uit principiële overwegingen aangespoord niet de sociaal-democraat Troelstra als verdediger aanzochten maar Mr. Z. van den Bergh, een advokaat uit Amsterdam. Deze was hiervoor bepaald niet

[p. 728]

de meest geschikte figuur want hij kende de zaak niet en was na bestudering van de stukken niet van de onschuld der Hogerhuizen overtuigd. De Hoge Raad beschikte afwijzend op zijn verzoek tot revisie en pas op 28 september 1905 kwam Wiebren Hogerhuis als laatste vrij.

Ook Hannema die zich uitvoerig in de juridische aspecten van de zaak verdiept heeft en meer gegevens en teksten uit officiële stukken meedeelt dan zijn voorgangers konden doen, komt tot de conclusie dat de schuld van de Hogerhuizen niet bewezen is en dat zij derhalve vrijgesproken hadden moeten worden. De schuld van de drie mannen waarin het publiek geloofde, acht hij evenmin bewezen. Het is goed dat dit na al de publicaties die aan deze zaak zijn gewijd, tot slot nog eens in een zo objectief en wetenschappelijk mogelijk opgezet historisch onderzoek, wordt vastgesteld. De taak van de historicus reikt echter verder dan die van de jurist en terecht gaat Hannema in op de dubbele vraag die zich hier voordoet n.l. ten eerste hoe kon de Nederlandse rechtspraak zo falen en ten tweede waarom volhardde zij zo hardnekkig in dit falen. De conclusie van Hannema luidt: ‘dat zij het toen wel konden (nl. geloven in de schuld van de Hogerhuizen - G.H.) en naar ons gevoel zelfs deden, komt door het aan hun klasse gebonden oordeel, dat hen verhinderde om te twijfelen aan het getuigenis van de drie hoofdgetuigen’ (p. 158). Ook uit andere formuleringen als: ‘Zij toch zagen iedere uiting van die arbeidersklasse als en poging tot omverwerping van de rechtstaat en dus door een eenvoudig identificatie-proces als een poging tot omverwerping van henzelf’ (79), blijkt dat Hannema het falen van de rechters en het volharden in dit falen meent te verklaren door het te zien als een uiting van klassejustitie. Natuurlijk was de zaak Hogerhuis met vele andere zaken een stuk klasse-justitie, maar dit verklaart nog niet de bijzondere gang van zaken in dit proces. Hoe verhelderend het ook in het algemeen is wetgeving en rechtspraak te plaatsen binnen het kader van de klassentegenstellingen, deze hypothese doet me in dit speciale geval te schematisch aan. Vergeefs heb ik gezocht naar een mij overtuigende bewijsvoering en toch gaat het hier allerminst om een vanzelfsprekendheid. Een onderzoeker als P. v.d. Molen rept er niet van. Ook Troelstra doet dit niet, zelfs niet in zijn ‘Gedenkschriften’

[p. 729]

toen hij het eventueel om tactische redenen niet meer behoefde te laten. Evenwel ontkende Troelstra het bestaan van een klassejustitie niet; men leze er zijn ervaringen als pleitbezorger van Friese arbeiders maar op na. Het is jammer dat Hannema zijn verklaring met behulp van het begrip klasse-justitie niet getoetst heeft aan de reeksen andere processen uit die jaren in Friesland, waar niet de schuldvraag maar wel de strafmaat voor discussie vatbaar is.

De relatie tussen de uit de klassenstructuur resulterende economische uitbuiting enerzijds en de ontrechting en onderdrukking anderzijds is niet zo eenduidig en rechtlijnig bepaald als Hannema doet voorkomen, ook toen niet en nu zeker niet. Het klassekarakter van de rechtspraak wortelt zowel in de grondslag van het recht als in de sociale samenstelling en structuur van het juridisch apparaat. De wetgeving is gericht op het sanctioneren en instandhouden van de bestaande eigendomsverhoudingen. En in de dagen van ‘Arm Friesland’ kan men de overheid verwijten dat zij wel druk was met het beschermen van de eigendommen der rijken en niet met het bestrijden van armoede en ellende m.a.w. dat zij druk was met de gevolgen en de oorzaken onaangetast liet. En door de sociale samenstelling van de gerechtelijke macht stonden de rechters in hun mentaliteit ver af van het zorgelijke bestaan dat het werkende volk leidde, zozeer zelfs dat zij de volksklasse niet anders konden zien dan als een gevaar voor de openbare d.w.z. hún orde. En dit maakt dat rechters zeker in die dagen meer begrip toonden voor de schanddaden van corpsstudenten dan voor de kleine diefstallen die mensen in nood bedreven of geweldpleging bij stakingen. In het hanteren van een zeer ongelijke strafmaat kwam dit tot uitdrukking. In het gangbare spraakgebruik bedoelt men met klassejustitie dat een lid van de heersende klassen voor een vergelijkbaar vergrijp een geringere straf krijgt dan een lid van de onderdrukte klasse. Ik laat hierbij buiten beschouwing dat armen misdrijven plegen die rijken uit de aard van hun rijkdom niet behoeven te plegen.

Dat er een klassejustitie bestond en waar de grondslagen van deze kapitalistische maatschappij in het geding zijn, nog altijd bestaat, zou ik geen moment willen ontkennen, alleen vormt de juridische sfeer toch ook een eigen moment

[p. 730]

in de maatschappelijke totaliteit met een relatieve zelfstandigheid en een specifieke immanente wetmatigheid die maakt dat in concrete gevallen vonnissen strijdig kunnen zijn met het objectieve belang der heersende klasse; juist het formeel-abstracte karakter van de rechtspraak maakt dit mogelijk. Los hiervan brengt het wezen van de staat bovendien met zich mee dat de algemene klassenbelangen prevaleren boven die van de afzonderlijke leden van de heersende klassen of kasten, zodat die ten bate van het geheel zeer wel in het ongelijk gesteld kunnen worden.

Terugkerend tot de zaak Hogerhuis kan men zich echter de vraag stellen wat het nu met klassejustitie te maken heeft of deze drie arbeiders veroordeeld worden of de drie andere die de bevolking voor schuldig hield, sterker nog de ene drie anarchisten of de andere drie anarschisten, want zelfs de politieke overtuiging van de onschuldig veroordeelden en de vermeende schuldigen was gelijk. En wat heeft de hardnekkige beschuldiging van Haitsma en de zijnen met klassejustitie te maken? Het verschil in stand en bezit was zo gering dat Haitsma en de Hogerhuizen huiselijk verkeer met elkaar onderhielden. De huishoudster en haar broer kan men zonder meer tot de werkende stand rekenen. Daarentegen gaf de burgemeester, een lid van de heersende klasse zo men wil, een gunstig oordeel over de gebroeders Hogerhuis. En wat te zeggen van het feit dat niet-socialistische en niet-proletarische bladen de zaak aan het rollen brachten? Bij de aanklacht tegen Haitsma wegens meineed en de revisieaanvraag reageerden landelijke bladen als De Telegraaf, Vaderland en De Standaard positief. Prof. Mr. D. Simons nam het in ‘Het Paleis van Justitie’ voor de Hogerhuizen op en trok de onbevangenheid van de Friese rechters in twijfel.

Al zie ik niet in hoe men het specifieke verloop van de zaak Hogerhuis met behulp van het begrip klassejustitie zou kunnen verklaren, dat neemt niet weg dat in eerste opzet bij het politionele onderzoek de socialistische gezindheid tegen hen pleitte maar dit is niet hetzelfde; anarchisme en zelfs socialisme zijn niet identiek met de werkende klasse zelf. Ook bij de sociaal-democraat Troelstra lezen we dat ‘langzamerhand zo vaak door de propagandisten herhaald was, dat je, als je honger had, het recht had te nemen van

[p. 731]

wie wel hadden, dat bij de groote werkloosheid, die in December 1895 in Beetgum en omstreken heerschte talrijke inbraken plaats vonden’ (Gedenkschriften - II, p. 208/9). Als Troelstra reeds een verband tussen anarchisme en inbraken suggereert, hoeveel meer zal deze opvatting dan bij de burgerij geleefd hebben. Maar ook dan nog pleit het niet voor de hypothese van Hannema dat Allard Dijkstra, een belangrijk plaatselijk propagandist van het anarchisme die door de bevolking van de inbraak verdacht werd, niet met meer graagte vervolgd is, dan de Hogerhuizen. Helaas is Hannema op dit verband niet nader ingegaan.

Met meer recht zou men, zoals reeds gezegd, de zeer hoge straffen die de Friese rechters uitdeelden kunnen beschouwen als een uiting van klassejustitie. Hiervoor pleit een opmerking van de Hoge Raad in een advies aan de koningin op 2 januari 1901: ‘Toen in het begin van december 1895 de feiten plaats hadden, waaraan deze veroordeelden zijn schuldig verklaard, waren in den omtrek van Britsum herhaald diefstallen gepleegd, ook met inbraak, waarvan de daders onbekend waren gebleven, waardoor de veiligheid van persoon en goed in die streek gevaar liep. Hoewel niet is gebleken, dat de veroordeelde gebroeders Hogerhuis aan die vroegere diefstallen eenige schuld hadden noch zij daarvan werden verdacht, heeft die onveiligheid hoogst waarschijnlijk invloed gehad op de betrekkelijk zware aan deze veroordeelden opgelegde straffen’ (p. 158). De angst van de gezeten burgerij voor de groeiende opstandigheid van het hongerige volk, maakt dat men koste wat het kost met daders voor de dag wilde komen om die voorbeeldig te straffen. Vandaar de haast en de gebrekkige bewijsvoering. In die zin kan men van klassejustitie spreken maar niet op de algemene, ‘onvermiddelde’ en schematiserende wijze van Hannema.

Door dit alles is niet verklaard waarom de justitie volhardde in een onjuiste uitspraak. Ik geloof dat het traagheidsmoment dat inherent is aan een bureaucratisch systeem als het gerechtelijk apparaat het zo moeilijk maakt op eenmaal genomen beslissingen terug te komen en dat dit de revisie van het vonnis meer belemmerde dan iets anders. Bovendien was het prestige van de politiecommissaris, de rechtbank en het hof te Leeuwarden in het geding. Kan

[p. 732]

het niet zijn dat men in Den Haag bang was Fries-nationalistische sentimenten te kwetsen door de in deze zaak gerezen twijfel openlijk uit te spreken? Hannema laat dit aspect buiten beschouwing, al zijn er in de door hem meegedeelde gegevens aanwijzingen te vinden die in deze richting gaan.

Verder, en hier gaat Hannema wel op in, werd de revisie bemoeilijkt doordat de zaak in partijpolitiek vaarwater kwam, weliswaar net als de zaak Dreyfus, alleen werd in ons land een gunstige afloop verhinderd; de krachtsverhoudingen waren nog te ongelijk, vooral door de jammerlijke houding van de liberalen. In de massa-agitatie groeide de zaak-Hogerhuis uit tot een protest tegen het onrecht dat de arme werkman in het algemeen werd aangedaan en hierdoor verstrakte de houding van de liberalen. Dit maakte ook de Friese Volkspartij kopschuw. Partijpolitieke subjectiviteit is echter niet helemaal hetzelfde als klassejustitie. De wijze waarop de Haagse rechtbank de zaak behandelde van Troelstra die de Officier van Justitie in Leeuwarden opzettelijk beledigd had om wille van de Hogerhuizen, getuigt van een voorbeeldige objectiviteit die afsteekt bij de partijdige reakties in de Tweede Kamer. Erger nog was de broederstrijd tussen sociaal-democraten en anarchisten die er toe leidde dat Troelstra opzij werd geschoven, al was het inderdaad kwalijk dat hij de Hogerhuizen wilde redden door de schuld van de drie anderen aan te nemen. Zeker de klassenstrijd speelde bij dit alles een rol maar toch op een andere wijze dan Hannema aangeeft.

Een bezwaar van geheel andere aard betreft meer de afbakening van het onderwerp dan de uitwerking ervan. Hannema legt de nadruk op de juridische aspecten van de zaak Hogerhuis, de sociaal-historische behandelt hij slechts summier en de menselijke kant blijft zelfs helemaal in het duister gehuld. Het middelpunt van het historische gebeuren is echter de mens zelf en daarom had ik graag meer over de Hogerhuizen persoonlijk gehoord. Wat waren zij voor mensen, hoe leefden en dachten zij, hoe reageerden zij op hun langdurige verblijf in de gevangenis en hoe verliep hun leven verder? Vrijwel geen woord hierover. Bij P. v.d. Molen die ik in de aanvang noemde, lezen we het een en ander over de menselijke kant en ook deelt hij ons

[p. 733]

de inhoud van een paar brieven uit de gevangenis mee. Men komt dan onder de indruk van hun politiek idealisme en het besef martelaren te zijn van een ontrechte klasse. Hun houding getuigt van menselijke grootheid. Hannema gaat merkwaardigerwijze zelfs helemaal niet in op het werk van Van der Molen, hoewel deze toch contact met Wadman, het kind van de zuster der gebroeders Hogerhuis, heeft gehad; hierdoor brengt Van der Molen zelfs enige gegevens die we bij Hannema niet aantreffen maar die me voor de zaak zelf toch niet zonder betekenis lijken.

Ik besluit deze beschouwing in het besef dat het critiseren van een onderzoek altijd eenvoudiger is dan het doen van een onderzoek; een korte uiteenzetting als deze doet maar al te gemakkelijk aan het hier besproken tijdrovende onderzoek van Hannema te kort door te lang bij vermeende tekorten en te vluchtig bij de verdiensten te verwijlen.