De Nieuwe Stem. Jaargang 19

[p. 617]

Anthonie Donker
Uit het leven van P.C. Boutens

Uit het leven van P.C. Boutens door dr. Karel de Clerck (Polak en Van Gennep, Amsterdam, 1964) - ik ben het begonnen te lezen met de twijfel of er wel veel hierover valt mee te delen, dat tot het begrip van zijn dichterschap en van zijn verzen kan bijdragen. Wie dit principieel betwijfelt, doet dat ook incidenteel. Wat zou er over deze in zichzelf gekeerde dichter te zeggen zijn, wiens uiterlijk leven bovendien zo weinig met zijn poëzie uitstaande lijkt te hebben? Die al wat hij te zeggen had, in verzen heeft gezegd en van wie het heet dat er behalve de kleine inleiding bij Leopolds Verzen geen regel proza bestaat?

Met hem lijkt het evenzo gesteld als met andere dichters die hun leven en hun poëzie streng gescheiden hebben gehouden, zoals Leopold, A. Roland Holst, Nijhoff - anders dan Gorter, Henriëtte Roland Holst, Jacob Israel de Haan. De Clerck heeft hier merkbaar rekening mee gehouden, hij heeft ernaar gestreefd van deze dichter een literaire biografie te schrijven en zich niet in die omstandigheden te begeven die ons voor het begrip van het dichtwerk niet zozeer behoeven te interesseren, en voorzover hij zich er toch in moest begeven, heeft hij dat met alle discretie gedaan.

In elk geval verhaalt hij ons veel wetenswaardigs over Boutens' jeugd in Middelburg, over zijn studiejaren in Utrecht en zijn tien jaren van leraarschap aan de bekende kostschool Noorthey in Voorschoten, over de latere jaren, een mensenleven lang, in Den Haag, waar hij met grote intensiteit en gestrengheid zijn privélessen in Grieks en Latijn gaf, en daarnaast over zijn merkwaardige levenswijze en zijn gedragingen, uitlatingen en originaliteiten.

Men zou van de meeste van deze bijzonderheden ook wel weer onkundig kunnen blijven en er zijn poëzie niet minder om verstaan, maar er vormt zich toch een verband met de poëzie in de beschrijving van dat leven, dat immers door-

[p. 618]

trokken was van een bijna absolute hang naar de dichter-inspiratie en het dichtwerk (letterlijk wèrk voor hem, ook met name voor de vertaler die een groots opgezet vertaal-oeuvre uit het Grieks naast zijn gedichten heeft opgebouwd, van Aeschylus tot Homerus). Zijn onafhankelijke gedragingen hielden voor een groot deel verband met de overheersing van de macht der poëzie in zijn leven, waarvoor hij ruim baan vroeg. Ook een ruim betaalde baan, eventueel. Alle beletselen moesten voor zulk een leven voor de kunst, naar zijn vaste en rechtmatige overtuiging, uit de weg worden geruimd, alle minder wegende factoren moesten daarvoor wijken. In een bespreking van dit boek (in Vrij Nederland) werd opgemerkt hoe goed Boutens voor zich zelf wist te zorgen en te vragen, en als een schrijversactie op en voor zichzelf als jonge man ‘brutaalweg’ een fonds te eigen bate wist te organiseren. Men moet dan echter niet uit het oog verliezen dat hij zich ook tot het uiterste zijn levenlang voor de poëzie is blijven inspannen en zich hierin altijd een onvoorwaardelijk dienaar van dat doel, voor hem de Schoonheid geheten, heeft willen zijn. In een interview (begin 1940) zeide hij: ‘Iemand die waarachtig gelooft kunstenaar te zijn, die heeft dat levenslang voor oogen, die is bereid er alles voor te verdragen, alles aan op te offeren’. Boutens heeft ontegenzeglijk naar die woorden geleefd.

Evenmin mag men nalaten te vermelden, als men over Boutens' materiële uitgeslapenheid spreekt, dat hij dan toch maar niet minder dan twee fondsen voor schrijvers, het Ondersteuningsfonds van de Vereniging van Letterkundigen en het Willem Kloosfonds, samen met mannen als Ary Prins, Robbers, Mijnssen en Schepp (Jan Prins) heeft opgebouwd, waar de zorg voor de in nood verkerende auteur tot heden door functionneert en dat hij de vader van de regeringssubsidies aan schrijvers mag heten.

Kort na mijn vestiging in Nederland (1936) mocht ik met Boutens en Mijnssen deel gaan uitmaken van de rijksadviescommissie voor de steun aan schrijvers en als secretaris daarvan heb ik geregeld ondervonden welk een zorg en bezorgdheid deze mannen voor hun collega's bezielde. Ook dàt was Boutens.

Uit het boekje verneem ik nu, na zovele jaren, een om-

[p. 619]

standigheid die mij nog meer verduidelijkt waarom hij, de barse, stugge, stuurse, een jong dichter als mij altijd met zulk een vriendelijke en zorgzame belangstelling voor mijn gezondheid, destijds in de Zwitserse jaren, en ook daarna, ontving en schreef en bemoedigde; zelf heeft hij de strijd om levensbehoud door een kuur in de bergen, bij Meran, in zijn jonge jaren gekend. Nooit is in later jaren ooit de overtuiging meer bij mij tot wankelen gebracht dat achter zijn hardheid, bitsheid een zeer liefderijk mens verborgen ging en niet altijd verborgen trouwens. Gedichten van mijzelf behoefde ik hem niet voor te leggen, daar heb ik ook nooit een poging toe gedaan, er viel te luisteren naar zijn in vervoering met schallende of brekende stem gesproken verzen of vertalingen van Homerus. Hij verloor dan zijn bezoeker geheel uit het oog en deze zag hem als in Olympische verten verdwijnen vanwaar zijn stem als van Apollo klonk, om na verloop van tijd als een Jupiter tonans in zijn kamer terug te keren en te fulmineren tegen alle beunhazerij.

Door het behoud van enkele redevoeringen kan de legende gelogenstraft worden dat Boutens nooit een regel proza schreef. De Clerck staat bij die profetische momenten stil, zijn rede op het PEN-Congres van Den Haag in 1931 en zijn rede van najaar 1933 voor de Vlaamse Akademie in Gent. Zijn uitspraken, peroraties en profetieën waren niet anders dan een grootse ‘defence of poetry’, zoals ook geheel zijn leven moet worden begrepen.

Deze bespreking moest onvermijdelijk een persoonlijker karakter krijgen dan de boekbeoordeling gewoonlijk toestaat. De Clercks boek is met sympathieke verering voor de meester - dat was hij immers - geschreven. Hij spreekt ook van die vrienden die als ‘enigen de eigenlijke toedracht kenden’ van zijn toetreden tot de door de nazi's aan Nederland (met zo weinig succes) opgedrongen Kultuurkamer: het was het enig middel om het Willem Kloosfonds te redden. Deze voorstelling van zaken is helaas te simplistisch.

In begin februari van 1942 toen enkelen onzer het protest tegen de Kultuurkamer voorbereidden, waarvan het manifest is gedateerd 15 februari (zie hierover mijn bijdrage aan Onderdrukking en Verzet, deel II, pag. 501 e.v.) heb ik Boutens bezocht om zijn handtekening voor het protest te winnen, wat de grootste denkbare steun ervoor zou

[p. 620]

betekenen. Hij weigerde. Het gesprek zal ik geloof wel twee uren geduurd hebben. Hij was niet te bewegen. Ik heb hem bezworen ons bij te staan. Hij wond zich steeds meer op. Wij zaten niet meer, wij liepen door de kamer op een ogenblik. Hij riep met hoge, overslaande stem uit: Ik doe het niet, ik doe het niet!’ in een opklimmende toon van afweer. Van zelfverweer?

Ik dacht, Verwey zou het gedaan hebben, Verwey zou mij nooit hebben laten gaan. Het Willem Kloos-fonds is in dat gesprek bij mijn beste weten niet ter sprake gekomen, ik zou het argument anders toch zeker onthouden hebben als een sterk tegenpunt voor hem. Daarmee is niet gezegd dat het vervolgens voor de aanmelding bij de Kultuurkamer geen rol zou hebben gespeeld, maar in dat gesprek speelde het géén rol. Wat deed hem weigeren? Hij betoogde met klem van redenen dat hij nooit met acties, met manifestaties had meegedaan, dat hij altijd zijn eigen weg was gegaan. ‘Ik heb nooit in de pas gelopen’, waren zijn woorden of nagenoeg van die strekking. Ik bezwoer dat het er juist om ging niet in de pas te lopen, dat het juist daartegen ging, dat niet meedoen op gelijkschakeling neerkwam. Het steeds weer opklinkende: Ik doe het niet, hoor ik nog. Dat waren geen argumenten meer, hij liep alsof hij voor iets wegliep. Ik dacht dat hij oud was en bang geworden. Misschien heeft dat ook een rol gespeeld. Maar stellig ook zijn ingeworteld individualisme.

Het was geen pro-duitse man die daar tot mij sprak, maar hij zei vreemde zaken. Van dat lange gesprek heb ik vrijwel letterlijk deze woorden onthouden, die mij toen onbegrijpelijk voorkwamen: ‘Die meneer Hitler slaat in dat land hier tenminste al die spinnewebben uit elkaar!’ Hij zwaaide heftig met zijn armen, of met één arm dat weet ik niet meer precies, in elk geval een heftig gebaar. Later begreep ik dat die uitspraak moest zijn voortgekomen uit zijn haat tegen de bureaucratische, kleingeestige, burgerlijk benepen nederlandse samenleving die hij verfoeide, maar ik begreep niet dat hij niet zag wat verfoeilijker was.

Ik ging onverrichterzake weg, ik liep in de Laan Copes met een ellendig gevoel. Om het falen van mijn poging, maar ook deerde Boutens mij. Ik hield meer van hem dan van anderen die beminnelijker waren. En hij had mij altijd

[p. 621]

genegenheid en welwillendheid betoond. Ook die middag was hij niet tegen mij persoonlijk aggressief geweest, al had ik hem nooit zo heftig gezien als toen. Ik verdween ruim een maand later uit de gewone circulatie, ik heb hem niet meer teruggezien. Het was een ongeweten afscheid voorgoed geweest, deze heftige ontmoeting.

Wat mij in hem aantrok was, geloof ik, de trek naar afzondering, de verholen warmte, een liefde die alleen kon zingen maar die krom trok zodra hij sprak. Behalve op die ogenblikken als hij in vervoering sprak, maar dat was dan ook weer dichten eigenlijk. Na zijn dood maakte ik tot tweemaal een gedicht, tot zijn herdenking. Boutens aan de Styx en een In memoriam, het laatste luidt:

In memoriam Boutens

De ziel zong hoog van liefde doch
de mond beet bitter van zich af.
Van deze twee het trots geheim,
hij nam het mede in het graf.

En hoe wanhopiger hij zong
hoe bitser werd zijn bijtend woord,
waarin het hijgen van het hart
naijvrig werd gesmoord.

Doch onaflaatbaar heeft hij om
den allerhoogsten prijs gedongen.
Heeft ooit uit krimpend hart één zo
hartstochtelijk gezongen?

Vergeef, vergeef hem. Heb hem lief,
hij was de eenzaamste van allen,
en een van Gods vertrouwelingen
die hem hier niet zijn afgevallen.