De Nieuwe Stem. Jaargang 19

[p. 569]

Gerben Colmjon
Vestdijk en Harlingen

Wij hebben zeven jaar lang tegenover elkaar gewoond, Vestdijk en ik. Om het precies te zeggen: van 1903 tot 1910. Hij te Harlingen, ik op Terschelling. En daarna zijn we, met Slauerhoff, in dezelfde tijd op dezelfde school geweest, de Leeuwarder rijks-H.B.S., zo van 1913 tot 1915. Maar dat doet hier minder ter zake.

Hadden wij beiden, Vestdijk en ik, toen het vermogen bezeten in de toekomst te zien, dan zou ik in eerstgenoemde jaren, als op een heldere avond het schijnsel van de Harlinger gaslantarens aan de zuider horizon flakkerde, gedacht hebben: daar zit nu de knaap die straks Harlingen, dat vreemd aandoende Harlingen, in beeld zal brengen. En hij, op zijn beurt, op een heldere dag de twee blanke duinklompen, Vlieland en Terschelling, met de lange Brandaris ernaast in zee, plotseling voor de blik krijgend, zou dan hebben gedacht: daar zit nou dat jong dat later zal vinden dat ik uit mijn stad niet gehaald heb wat er in zit.

Harlingen. Fascinerende naam; zó fascinerend, dat Maeterlinck in een drama een middeleeuwse prinses, in drie dagen, door het bos, doet lopen van IJselmonde naar Harlingen. Klank van een Noormannenwoord, al hebben zij die naam niet gegeven; er schijnt ter plaatse ten tijde van Karel de Grote een Almeninga (dat gemeenschappelijke weide, compascuum betekende) te hebben gelegen, dat vervolgens tot Almenum verkort werd en door Godfried de Noorman uitgebreid en versterkt. Maar de latere naam dankt het aan het geslacht Harlinga, dat er een stins tegen de Noren stichtte. Zo staan de Wikingen er toch mee in verband.

Eerst de sombere, dreigende klank van die naam Harlingen al - waar Vestdijk zich toch niet geheel los van kon maken en die tot Lahringen omzette in zijn romans - en dan dat spookachtige beeld aan de kim, voor de eilandbewoners: de lange, brokkelige Friese kust, als drijftillen in de verte, met aan het westelijke einde ineens een stad, met

[p. 570]

twee kerken-met-torens, als een dubbel beeld, er boven uit. En op de horizon tussen Vlieland en die stad geregeld de romp van een stomer, met rookpluim, van de lijndiensten van Engeland op ‘Harns’, zoals eilanders en Friezen Harlingen noemen, naar een andere oude stins die tot het ontstaan van de stad bijdroeg. Wij zagen, van het eiland af, Harns altijd grauw, of blauw. Maar wie in mei op de toen nog vrije zandplaat Gryn eieren gingen rapen, zagen, zoveel dichter bij, in het scherpe zonlicht een stad van rode daken vrolijk blikkeren en glinsteren.

En als we in de zomer naar de vaste wal met vakantie gingen was het toch weer de vreemde stad. Eerst al de onnoemlijk lange havendammen onder water tot ver in zee, waar de boot langs voer, aangegeven door telkens een paal er op. Eindelijk de dam zelf, die ten slotte in een zwaardere als een bolwerk overging. Daarachter waren de havens, en boven schuttingen of loodsen uit doemden de voor ons enorme schoorstenen van de zeeboten op, van de lijnen op Londen, Hull, de Tyne en Schotland. We kenden de namen van horen zeggen: de Leeuwarden en de Groningen van de ‘General Steam’, de Minister Tak en de Professor Buijs van de ‘Hull & Holland Steamship’, de land-boten van de Scheepvaart- en Steenkolen Mij, de Amulet van de dienst op Leith. En soms nog een Zweedse houtboot, of een schip van de K.N.S.M. dat vee of pootaardappelen kwam laden. Vervolgens de wandeling door de stad, langs de Voorstraat en door de Engelse Tuin naar het station. Verbaasd keken we naar de kinderen die met tassen naar school gingen (wij hadden geen tassen, want we kregen nooit huiswerk; ons onderwijs was vijftig jaar bij Harlingen achter; iets heel prettigs) en het was pas half negen in de morgen; wij waren om vijf uur opgestaan en hadden al een zeereis van twee uur achter de rug; voelden ons alsof de dag al half om was. En dan in de stationswachtkamer, waar we op z'n minst een uur moesten zitten eer we in de trein naar Leeuwarden konden stappen: op het stationsplein arriveerde de stoomtram uit Sneek, een goederentram; de deuren gingen open en naar buiten kwamen tientallen schapen, met rode en paarse verf gemerkt, die in een blèrende kudde naar het havenkwartier werden gedreven, waar de exportslachterijen zich bevonden, met grote uitvoer naar Engeland. Soms zag

[p. 571]

men ook wel wagens vol dikke vuile, bloederige schapevachten voorbijrijden. Het afscheid van de stad vormden de kalk-ovens met hun vreemde gedaante en hun eigenaardige brandlucht, waar het ‘skyl’ van de Wadden, de schelpen (waarnaar Terschelling heet) tot kalk verwerkt werd. En dan was de vreemde stad voorbij en keken we naar het groene land met de dorpen op enige afstand, die zich, evenwijdig met de kustlijn, verder verwijderden alnaar Franeker naderde.

Zo was het voor ons eilanders. Sommige van deze dingen mogen niet zo sterk hebben gesproken tot de geboren en getogen Harlingers, maar die zagen dan weer andere dingen. Daar waren de luchtspiegelingen, wanneer op een scherp-heldere voorjaarsdag niet twee duinklompen ver weg uit zee verrezen, maar er zich vijf lange eilanden aan de einder uitstrekten, te herkennen als Texel tot en met Schiermonnikoog, terwijl deze in werkelijkheid onmogelijk zichtbaar waren door de grote afstand. Of wel men stond bij het standbeeld van de Spaanse stadhouder op de zeedijk en zag over het water alle boerderijen van Wieringen met hun rode daken; ook fata morgana, aangezien dat eiland in rechte lijn meer dan dertig kilometer af was. En in de winter merkte men van schipbreuken op de Noordzeekust; wel niet zo intens leefde men daarin mee als de eilandbewoners, maar men hoorde er genoeg over van de bemanning van de Terschellinger boot, en de Harlinger Courant stond er vol van. Een stof en een sfeer om er romans uit te scheppen voor de wereldlitteratuur.

Vestdijk heeft Harlingen in beeld gebracht. Althans een deel ervan. Of liever: een uiterst miniem deeltje van de rijke stof die de stad bood. In zijn romans ontmoet men niets van wat het leven ginds juist zo typeerde; zijn Anton Wachter, Jan Breedevoort, Murk Tuinstra, Ina Damman etc. etc. praten en denken in een plaatsje dat aarts-provinciaal is en toch tot geen enkele provincie behoort. Want hoe ver het proces van modernisatie tegenwoordig ook mag zijn voortgeschreden - en in de tijd omstreeks 1910 was dit veel minder het geval dan nu - in elke Nederlandse stad van thans is nog een oude kern aanwezig die niet alleen een plaatselijk maar tevens een specifiek provinciaal karakter heeft. Men zal de kern van Enkhuizen niet in Oldenzaal

[p. 572]

terugvinden, de kern van Appingedam niet in Roermond, die van Rhenen niet in Goes. Maar in Vestdijk's Lahringen mist degene die Harlingen lief heeft, of had, het wezen van deze stad. Simon Vestdijk vonden zijn medeleerlingen geen Friese jongen, en ongetwijfeld ook geen Harlinger jongen, blijkens het boek van Nol Gregoor, ‘Simon Vestdijk en Lahringen’. En zo heeft Vestdijk evenmin van Lahringen de stad Harlingen gemaakt, die plaats met zulk een bijzondere atmosfeer. Als hij deze had weten te vertolken, zou zijn romanreeks van groot formaat geworden zijn. Nu is deze aarts-kleinsteeds geworden, met niets dan mensen, kinderen en mensen, waarbij enig psychologisch talent geen tegenwicht vormt. Hij heeft geen partijgetrokken van de grote mogelijkheden die de stof bood.