De Nieuwe Stem. Jaargang 19

[p. 556]

L.H. Bouma
Images van Friesland

Het is niet aan twijfel onderhevig, wanneer men stelt, dat Friesland bezig is de agrarische dominant in zijn samenleving te verliezen. Onloochenbaar wijzen hierop niet alleen de statistieken, maar evenzeer - en dat is een wezenlijker aanwijzing - de symptomen van mentale heroriëntatie in het cultuurpatroon.

Wat de cijfers betreft kan gewezen worden op de belangrijke verschuivingen die er tussen de volkstelling van 1947 en die van 1960 hebben plaats gevonden. De agrarische beroepsbevolking, in eerstgenoemd jaar nog 34 pct. van de totale beroepsbevolking, was in 1960 teruggelopen tot 23 pct. Verder bleek uit een vergelijkende studie van het Centraal Bureau voor de Statistiek, dat van de 20 friese plattelandsgemeenten met een agrarische beroepsbevolking van 50 pct. of meer in 1947, er in 1956 nog 9 over waren, welk aantal inmiddels geheel is verdwenen.

De verstedelijking van het platteland is een proces, dat in Friesland, als ook elders, in volle gang is; meer en meer krijgt de bevolking der dorpen een gemengd karakter: landarbeiders en kleine boeren(zoons) gaan naar de industrie, forensen vestigen zich in de dorpen, de mobiliteit neemt toe, vooral als stadsgerichte sociale activiteit, het volgen van voortgezette opleidingen wordt algemeen, de koopgewoonten veranderen, de ontspanning neemt andere vormen aan, de autochthone cultuur verkeert in een ernstige crisis.

Waarheen tendeert deze ontwikkeling? Een veel gehoorde conclusie luidt: naar een geïndustrialiseerd-verstedelijkte vorm van samenleven. Wat dat industriële betreft schijnen de cijfers deze mening te ondersteunen. In de eerder genoemde periode steeg n.l. het aandeel van de beroepspersonen werkzaam in industrie en ambacht (met inbegrip van de bouwnijverheid) van 24 tot 34 pct. Dit is vooral een gevolg van een stijging in de industriële sector: een recent

[p. 557]

gegeven spreekt van een stijging van 13.000 tot 31.000.

Toch meen ik te moeten betwijfelen of Friesland inderdaad mettertijd een dominant industriële provincie zal kunnen worden genoemd. In elk geval was Friesland in 1960 nog het meest plattelandse gewest in Nederland. Verder moet geconstateerd worden, dat de groei van de industriële werkgelegenheid, die in de jaren-50 beslist wel spectaculair genoemd mocht worden, thans in veel rustiger banen verloopt: de reserves aan mankracht zijn uitgeput en de verwachte terugstroming van eens gemigreerden laat op zich wachten. Bovendien liggen er in het mentale vlak nog steeds belangrijke weerstanden tegen voortgaande industrialisatie.

Niet dat er niets veranderd is, veel zelfs. Wel wordt hier en daar de mening nog aangehangen, die tot rond 1950 algemeen was - en in een nog iets verder terugliggend decennium zelfs als zodanig een bewust gekozen doelstelling van het provinciale beleid uitmaakte -, dat Friesland agrarisch moet blijven. Nu is het zeker waar, dat er voor gespecialiseerde landbouw nog grote mogelijkheden liggen; aan de modernisering van de landbouw wordt zeer hard gewerkt; bijna nergens in Nederland wordt zoveel aan ruilverkaveling gedaan. Doch vrij algemeen is het gevoelen, dat de landbouw niet de enige plechtanker van de friese welvaart kan en mag zijn.

De industrialisatie heeft belangrijke stoten gegeven tot de verhoging van de welvaart en tot de verbreding van het aantal bestaansmogelijkheden; zij is daardoor de motor geweest voor nieuwe vaart in de friese samenleving. Niet alleen in het creëren van meer arbeidsplaatsen en het openen van nieuwe inkomensbronnen, ook in de moderniseringen en uitbreidingen in de infrastructuur en het onderwijs is deze invloed merkbaar. Tenslotte heeft het kernenbeleid, dat zo'n wezenlijk deel van de industrialiseringspolitiek vormt, belangrijk bijgedragen tot de physieke verstedelijking.

Het gezicht van Friesland van vandaag wordt dus mede bepaald door de industrie. Toch meen ik, dat de industrie niet de belangrijkste bepalende factor van het toekomstige Friesland zal blijken te zijn. Het lijkt er veel op, dat naast de langzamerhand tot een zeker evenwicht zich uitbalan-

[p. 558]

cerende twee-eenheid van landbouw en industrie, de recreatieve functie van het friese zeestrand en vooral van het merengebied in de toekomst mede een dominant zal gaan worden. Reeds nu is de financiële betekenis van de toeristische sector al vergelijkbaar met die van een belangrijke industriële bedrijfstak en met name in het merengebied - dat in Europa zijn weerga niet vindt - is nog maar een eerste begin van ontsluiting te bespeuren. Misschien zal ook de culturele situatie, mede in verband met de recreatie een gewichtige bepalende factor kunnen zijn. Met een en ander zijn globaal de verschuivingen in de sociaal-economische situatie aangeduid. Hoe wordt dit alles nu beleefd? Er vallen hier belangrijke weerstanden en spanningen aan te wijzen. Nog steeds ziet een cultureel toonaangevende groep de friese cultuur als een boerencultuur, die slechts kan gedijen in plattelandse verhoudingen en in de kleine, intieme verbanden. Industrialisatie en verstedelijking breken deze verbanden echter steeds meer open, indien zij ze al niet geheel doen te niet gaan. Dit is de grote crisis van de friese cultuur.

De verstedelijking moet men zich intussen niet zo voorstellen alsof de grote stadsvorming op de voorgrond staat. Een stad als Leeuwarden (80.000 inwoners) groeit maar zeer weinig. Wel komen enkele kleine en nieuwe steden (Dokkum, Drachten, Heerenveen) aanzienlijk op, doch ook deze zijn nauwelijks of nog lang niet tot de omvang van middelgrote stad genaderd. Verder openbaart de verstedelijking zich in de sterk toegenomen mobiliteit, de intensivering van de contacten van het platteland met de stadjes en verzorgingscentra en ook in de ontwikkeling van het culturele en ontspanningsleven. De verstedelijking is veeleer een mentale dan een physieke categorie.

Gevolgen heeft dit vooral voor het gemeenschapsleven op het platteland. Niet eens zozeer de geremde groei of de geleidelijke afneming van de bevolking in sommige streken, maar vooral de doorwerkende differentiatie van cultuurpatronen doet het dorpsleven stagneren. Het dorp wordt te klein om aan de groeiende heterogeniteit van behoeften, belangstelling en smaken op adequate wijze te voldoen. De eenheid van het dorp wordt van binnenuit afgebroken. De functies van het dorp verkwijnen. Het werk zoekt men

[p. 559]

elders, de winkel- en ambachtsbedrijven kunnen zich niet handhaven, het culturele en ontspanningsleven ondergaat een schaalvergroting. Vooral de kleine dorpen hebben hieronder te lijden; de enige functie die zij nog behouden is de naar het verleden wijzende symboolfunctie van kerktoren en kerkhof. Een enkel dorpsevenement biedt gelegenheid tot het onderhouden van de band, voor het overige aanvaart men de consequenties en zoekt zijn contacten elders. Hier openbaren zich echter ernstige tekorten in de ruimtelijke structuur. Er zijn te weinig flinke plattelandskernen, die als middelpunt voor een streek kunnen fungeren, waar de onderwijs-, culturele, ontspannings- en verzorgingsfuncties voor een wijdere omgeving geconcentreerd zouden kunnen worden. Wel heeft het eerder genoemde kernenbeleid tot de ontwikkeling van enkele centra geleid. Doch een fijner web is met name met het oog op sociaal-culturele functies onmisbaar. Helaas stuit de ontplooiing van een dergelijk netwerk op veel weerstanden. De keerzijde van de friese vrijheidszin is nu eenmaal een al te groot individualisme. Eng dorpisme belemmert de groei naar grotere eenheden en functionele zelfgenoegzaamheid staat het ontwikkelen van een ruim, geïntegreerd structuurbeleid in de weg.

Samenvattend kunnen wij dus stellen, dat de vervlechting van stedelijke en plattelandse, van agrarische en industriële elementen snel voortschrijdt, doch dat dit tot dusver nog weinig in nieuwe vormen gestalte krijgt, laat staan daarheen bewust geleid wordt. Nieuwe vormgeving, die zowel de continuïteit in de plattelandse volkscultuur, als de vernieuwende invloed van stedelijke elementen recht zou willen doen - en alleen in de verbinding van deze beide ligt m.i. de weg voor een harmonische ontwikkeling, op straffe van verval óf in een museumcultuur óf in een kleurloze civilisatie - zou zich moeten richten op het ontwikkelen van streekeenheden, die economisch, sociaal en cultureel een zeker eigen leven zouden kunnen leiden, opgebouwd rond een flinke plattelandskern of kleine stad. Het is er ver vandaan, dat dit zou worden nagestreefd. Toch begint hier en daar het bewustzijn van onderlinge afhankelijkheid te groeien en noodzaak van samenwerking gezien

[p. 560]

te worden. De welzijnsstichtingen, gespreksgroepen, culturele raden en dergelijke nieuwe organen van samenwerking leggen niet zelden de grondslag, soms ook de eerste bouwstenen voor een dergelijke samenwerking, beraad en planning.

In dit verband komen wij terug op de in het voorbijgaan aangestipte recreatieve functie van Friesland. De zeekust, de meren en zelfs de IJsselmeerkust dienen allang niet meer uitsluitend voor ‘binnenlands’ gebruik. De invasie van vreemden, zowel van ‘Hollanders’ als van buitenlanders neemt ieder jaar toe. Dit schept, evenals bij de industrialisatie vanzelfsprekend problemen van confrontatie en aanpassing van weerszijden, al liggen de zaken verschillend. Immers, een recreant zal in wezen opener staan tegenover hetgeen hij aantreft: kennismaking met het ‘andere’ is zelfs een essentiëel motief bij de recreatie. Moet men daarbij enerzijds oppassen voor reductie van het streekeigene tot folkloristische demonstraties en souvenir-kitsch, anderzijds openen zich hier toch wel bepaalde perspectieven voor een sympathische confrontatie.

Hier komt nog het volgende bij. De trek ‘naar buiten’ neemt ook in Nederland hand over hand toe. Behalve de dag- en vacantierecreatie komt het weekendtoerisme steeds meer op. Een der vormen hiervan is het zich vestigen van stedelingen in oude boerderijtjes in afgelegen oorden. Ook in Friesland is dit verschijnsel niet onbekend. Gaat het daarbij uitsluitend om de rust en de ruimte? Mogelijk in eerste instantie wel, maar zullen zich hieruit niet bepaalde belangstellende contacten kunnen ontwikkelen? Van psychiatrische zijde is er wel op gewezen, hoe belangrijk het is zich deel weten van een zekere gemeenschap, van een cultuurkring van overzichtelijke afmetingen. Zou hier niet juist voor de friese gemeenschap en cultuur een uiterst belangrijke taak kunnen liggen: metterdaad het milieu bieden waarin een wezenlijke recreatie, een geestelijke reactivering plaats kan vinden?

De conclusie hieruit moet dan zijn, dat Friesland nu in dezen een eigen functie kan vervullen in een zich snel verstedelijkend Europa. Dit betekent dan ook, dat het landelijke karakter zoveel mogelijk behouden zal moeten blijven en dat een positieve instelling ten aanzien van deze

[p. 561]

functie ontwikkeld zal moeten worden. De laatste tijd schijnt de verdediging van deze stelling een zaak van retrospectievelingen en exclusivisten, zoals eierzoekers, polsstokspringers en zeilers, die bij herhaling te hoop lopen tegen allerlei agrarische en industriële ontwikkelingsplannen, die het landschap zouden aantasten. Ik wil hun gelijk niet ontkennen, zonder hun motiveringen te delen; deze laatste zijn namelijk contrair aan hetgeen ik bedoel, zij staan eerder gereed om af te weren dan om op te nemen.

Ongetwijfeld is het landschap van belang. Veel meer lijkt mij echter van wezenlijke betekenis het bewaren van het eigen karakter (hoewel gemoderniseerd) van de cultuur. Het behoud (en de aanpassing) van de eigen taal is daarbij essentiëel. Het wonderlijke - en tegelijk moedgevende - is, dat men moet constateren, dat in de laatste tijd de belangstelling hiervoor bij de buitenwacht gaat toenemen. Terwijl de eigen taal en de overgeleverde cultuurpatronen bij het volk in doorsnee sterk door verval bedreigd worden, blijken er meer en meer niet-Friezen te komen die positief staan tegenover taal en cultuur, die bewust willen werken en wonen in Friesland, die bewust willen deelnemen in een nog levend stuk regionale eigenheid, iets dat zo langzamerhand gaat opvallen in een geurbaniseerde wereld. Het is veelzeggend, dat juist onlangs voor het eerst een cursus fries voor niet-Friezen voor de regionale omroep is begonnen, die zich in een goede belangstelling mag verheugen.

Zo zijn er dus een aantal images van Friesland aan te wijzen, oude en nieuwe beeldvormingen. Welk van deze zal Friesland zelf, zullen de Friezen met elkaar als Leitbild kiezen? Deze klemmende vraag vraagt om grondige bezinning over eigen taak en plaats te midden van een groter geheel. Een schuchter begin van het opbouwen van een richtinggevende visie is er echter te bespeuren. Het is geen toeval, dat dit juist in de nieuwe organisatorische verbanden zoals streekorganen aangevat wordt. Het te kleine verband biedt geen perspectief meer, de gevestigde publiekrechtelijke en privaatrechtelijke kaders missen veelal de vereiste souplesse en creativiteit. In de ontwikkeling van het streekverband ligt het perspectief voor de naaste toekomst.