De Nieuwe Stem. Jaargang 19

[p. 179]

T. Haan

I. ‘La foi tout court remplace la bonne’. (Gide, Journal, Pléiade I, p. 974).

Over Gide schrijven is zichzelf blootgeven. Gide zelf geeft daar alle aanleiding toe: er is bijna geen schrijver die, zich afwisselend in zijn werk maskerend en ontmaskerend, de lezer zóveel wapens tegen zich in handen geeft. Dank zij de journalistieke en vooral de autobiografische geschriften valt het geen lezer moeilijk vele malen, en dan nog wel overdonderend, gelijk te hebben ten koste van deze schrijver. Dat blijkt nog weer eens uit de uitgave van Gides Verhalend en Essayistisch Proza in de reeks ‘Pantheon der Winnaars van de Nobelprijs voor Literatuur’ van de uitgeverij Heideland te Hasselt (1963). De Nobelcommissie voor Literatuur kende Gide de prijs toe ‘Voor zijn veelomvattende en veelbetekenende geschriften, waarin menselijke problemen en toestanden met een onbevreesde waarheidsliefde en scherp psychologisch inzicht worden behandeld’ (pag. 5 van de besproken uitgave). Maar behalve dan bij de toekenning van de Nobelprijs, moet die waarheidsliefde Gide meer hebben geschaad dan gebaat.

Heidelands keuze uit het werk van Gide wordt ingeleid door een essay van Pierre de Boisdeffre, in de vertaling van D. de Lange. De Boisdeffre begint met te verklaren dat Gides biografische gegevens een onmisbare sleutel op zijn werk zijn (pag. 7). Puttend in het Journal, in Si le grain ne meurt, Et nunc manet in te enz., komt hij vlotweg tot een morele veroordeling van Gides levenswandel; de volgende stap, die van de veroordeling van het literaire werk, verricht de Boisdeffre dan nog zonder noemenswaard te struikelen. De afstand van de onzedelijkheid van de persoon tot de ondeugdelijkheid van het werk is niet veel moeilijker te overbruggen dan die beruchte ene stap van het verhevene tot het belachelijke. De Boisdeffres kleinering van Gides werk is daarom niet erg interessant, maar een enkel staaltje ervan is misschien wel vermakelijk. De beschrijving van de ‘mauvaises habitudes’ die Gide in het begin van Si le grain ne meurt opbiecht, heet ‘ergerniswekkend’ (pag. 14), hoewel Gide er nauwelijks minder vaag over spreekt dan de Boisdeffre. In elk geval is bekend dat uit zulke jeugdzonden niet veel goeds kan voortkomen, en gelukkig stelt het vervolg van Gides geschiedenis èn de wetmatige gang van zaken in de

[p. 180]

natuur èn de Boisdeffre in het gelijk. Op pag. 20, bij de eerste reis naar Noord-Afrika, zijn we al toe aan ‘de geestelijk uitgemergelde jongeman’; de werken uit deze periode zijn dan natuurlijk navenant. Een paar citaten zijn voldoende om het verdere verloop van Gides leven en werk, in de gedachtengang van de Boisdeffre, te schetsen. Op pag. 23, na het huwelijk met Madeleine Rondeaux: ‘Het gevecht tussen de hemel, waarvan de liefde voor zijn vrouw het symbool was, en de genadeloze hel van de hoogmoed der zinnen, zou zijn gehele leven vullen’. Na Gides bekerings-neigingen van omstreeks 1914 (Numquid et tu....?): ‘Maar deze aanvankelijk weldadige invloed zal steeds gevaarlijker worden naarmate Gide vanaf de jaren 1916-1917 vordert op de nieuwe weg’ (pag 51). En dan het laatste stadium: ‘En zou men niet, evenzeer en misschien zelfs meer dan zijn zedelijke gedragen, de ontzaglijke hoogmoed aan de kaak moeten stellen, die zich geleidelijk van hem heeft meester gemaakt en hem tenslotte heeft uitgedroogd?’ (pag. 45).

Ik denk dat de benadering onthullender is voor de Boisdeffre dan voor Gide; de Boisdeffre hoort bij de kliek (Rambaud, Derais, Massis) die hij zo ijverig aanhaalt bij zijn bestrijding van de grote ‘verontruster’ die Gide toch kennelijk ook voor deze mensen was. Als het ware wijwatertandend heeft deze groep zich gestort op dat bijzondere geval van een schrijver, die het ongeluk nad ook nog iets van zijn persoonlijke leven bloot te leggen. Gide zelf vond voor hun mentaliteit de paar woorden die boven dit stuk geciteerd staan, inderdaad afdoende.

Een schrijver die moeizaam tastend tot zijn recht komt en eerst al schrijvend intelligent wordt; die zijn bevindingen aan de lezer geeft maar soms ook weer terug neemt; een intelligentie die elk van zijn vondsten weer in de waagschaal durft te stellen, omdat intelligentie steeds getoetst moet worden om intelligentie te blijven: dat komplexe geheel is het beeld van Gide, die het de lezer niet makkelijk maakt tot een goede waardering te komen. Wie zonodig ook tegen zichzelf durft te denken, als Gide, loopt daarmee gevaar vooral om zijn verkeerde boeken te worden toegejuicht - maar voor het totaalbeeld zijn die verkeerde boeken weer niet minder belangrijk dan de goede. Alleen met veel sympatie en aandacht kan een interpretatie van het gehele werk met alle verschuivingen en perspektiefwijzigingen mogelijk worden. Een waardering van de grote boeken, enkele beginwerken en Les caves du Vatican, Les Faux-Monnayeurs, als de literatuur waarvoor Gide ze heeft willen geven, zonder

[p. 181]

het Journal en andere autobiografische geschriften er bij te hulp te roepen, ligt al meer binnen het bereik, maar is ook nog lang niet eenvoudig. Ik kan wel uit simpatie voor Gide van zijn literaire werk naar zijn autobiografische gaan, maar niet omgekeerd het eerste veroordelen met behulp van het tweede. In het literaire werk geeft Gide het beste waartoe hij als schrijver in staat was, dat is zijn grootheid als kunstenaar; in zijn autobiografische geschriften geeft hij de beste en de slechtste kanten van de mens Gide, een grootheid die niet helemaal met de eerste samenvalt - dat overigens ook met het slechtste nog wel weer te schipperen valt is typisch gideaans. Of ik tot een genuanceerde beoordeling van Gide, die me na aan het hart ligt, zal kunnen komen weet ik gewoon niet; ik ken hem niet helemaal en misschien blijft hij me niet genoeg boeien. Maar in elk geval komen de Boisdeffre en consorten, die onder het geroep van ‘houd de zondaar’ van stapel hollen en meteen al weten waar ze naar toe gaan, nooit aan het echte probleem Gide toe.

Over de keuze van de in deze bloemlezing vertaalde werken valt niet veel op te merken. La symphonie pastorale, Le retour de l'enfant prodigue, twee minder belangrijke prozawerken, in hun geheel, fragmenten uit de dagboeken, aardige brieven uit de korrespondenties met Claudel, Valéry en Jammes, een paar essays. Hoogstens is de afwezigheid van werkelijk belangrijke boeken vreemd, maar een bescheiden noot van de uitgever bij de Boisdeffres laatste hoofdstuk (op pag. 70, bij De Toekomstverwachting voor het Werk) geeft de verklaring. Voor de lezers die de feestdagen-kriptogrammen nog niet moe zijn laat ik dit moois volgen:

‘Bij decreet van 2 april 1952 (A.A.S., 1952, blz. 481) werden de werken (opera omnia) van A. Gide op de Index-lijst geplaatst. De in deze Pantheon-uitgave opgenomen keuze valt niet onder dit verbod. Van de ná 1940 (Index-uitgave van 2 januari 1940) volgens deze formule veroordeelde auteurs staan alle boeken op de Index, doch naar het oordeel van bevoegde canonisten (H. Wagnon, W. Onclin, J. Brys, en andere) moet het woord BOEK in de strikte zin verstaan worden als opus, d.i. geschrift van zekere omvang en eenheid, en niet andere kleinere werken (opuscula), tenzij deze op zichzelf reeds zouden vallen onder het algemeen verbod van can. 1399 van het Kerkelijk Wetboek.’

Het juist weer verschenen essay van de Boisdeffre (opnieuw bewerkt in Métamorphoses de la littérature, I) is zeker

[p. 182]

niet bedoeld voor deze Pantheon-uitgave van Gide, maar is op maat ervan gesneden, en dat is dan wel de veroordeling van beide.

II. De weg naar Rome is geplaveid met goede voornemens.

Het mooiste aspekt van deze Vlaamse bloemlezing heb ik tot nu toe verzwegen. De bekende Nederlandse schrijvergeleerde Dr. Jef Last zorgde voor de vertaling van de uitgekozen fragmenten. Zou onze doctor zich in het Kerkelijk Wetboek hebben verdiept, en heeft hij geweten waartoe hij zich leende? Het lijkt me dat de rol van slachtoffer hem meer ligt, waarschijnlijk heeft hij te goeder trouw dwalende meegewerkt. Hij heeft de troost een nogal bewierookt slachtoffer te zijn; de rook van deze als monument voor Gide bedoelde brandstapel moet hem pittig de neusgaten prikkelen.

In elk geval is hij zo in de feeststemming geweest dat deze vertaling met gepaste trots vermeld staat in de lijst van de opera omnia van Dr. Jef Last, uitgegeven ter gelegenheid van zijn vijfenzestigste verjaardag in mei '63 (pag. 3). Maar er is nog meer. De uitgeverij Heideland heeft naar beste vermogen deelgenomen aan de huldiging van Jef Last: buiten zijn medeweten werd in de Gidebundel op pag. 379-381 Gides voorwoord bij Zuiderzee door een anonymus (een Vlaming) vertaald. Vergeleken met de vertaling van dit voorwoord in mijn editie van Zuiderzee (Querido, Salamander, A'dam 1939) biedt de Vlaamse tekst een aantal lang niet onflatteuze lezingen. In 1939 zei Gide over Last: ‘Altijd klaar om te ondersteunen, te helpen, den voorrang te laten en tevens een communist - een echte - uit liefde’. 1963: ‘Uit liefde altijd bereid hulp te bieden, te helpen, plaats te maken voor anderen’. 1939: ‘.... met kennis van de Fransche, Duitsche, Engelsche en Russische talen, die hij verstaat en spreekt’. 1963: ‘.... zeer gecultiveerd, spreekt hij Frans, Duits, Engels, Russisch, Chinees, Japans en nog andere talen’. 1939: (over de rangen in de Burgeroorlog) ‘.... tenslotte als kapitein’. 1963: ‘.... tenslotte als kapitein-majoor’.

Aan de bedoelingen van de Boisdeffre valt niet te twijfelen; in zijn rol van opperkastrator bij de kulturele sektie van de R.T.F., waarover nu in sommige Franse kranten zoveel te doen is, bewijst hij genoeg wie hij is. De goede bedoelingen van Last zou ik niet willen betwijfelen; misschien is de zaak

[p. 183]

hem alleen maar uit de hand gelopen, zoals wel vaker wil gebeuren wanneer het Hogere een vinger in de pap heeft. Maar misschien wil onze polyglot toch eens in gewoon Nederlands te kennen geven wat hem van deze kwestie dunkt. Misschien kan hij, op een van de vele wegen waar het spreekwoord het over heeft, nog ergens een zijpaadje inslaan dat niet naar Rome leidt, maar weer gewoon terug naar onze aardse dreven met hun bescheiden genoegelijkheden.