De Nieuwe Stem. Jaargang 18

[p. 758]

Th. van Tijn
De ‘rechtsorde van de arbeid’ (sic!) in gevaar

Dezelfden die ons al jarenlang vertelden dat er geen klassenstrijd meer bestaat; - dat door de groeiende rechtsorde van de arbeid en de toenemende overheidsinvloed in het maatschappelijk leven niet meer gesproken kan worden van een kapitalistische samenleving; - dat de arbeiders via het ‘ingroeien’ van hun organisaties ‘in de maatschappij’ erkende partners waren geworden in een nieuw maatschappelijk bestel; - dat alleen revolutionairen-van-eergisteren nog over klassenstrijd praatten, maar dat een modern mens met een visie op de toekomst allang met zulke negentiende-eeuwse dogma's heeft afgerekend; - diezelfde lieden schrijven nu in grote eenstemmigheid en met weinig fantasie als maar stukken over ‘het loonfront’. Dat is een bij uitstek militaire term, die twee vijandelijke en tegenover elkaar in stelling liggende legermachten veronderstelt. Toch klassenstrijd?

Ja, op een speciale bijeenkomst van de Katholieke Arbeiders Beweging (K.A.B.) vertelt ons één van de kopstukken, kennelijk teleurgesteld bij de ontdekking dat de boze bestaat, dat de arbeid nog steeds koopwaar is. Oude dogmatici (zo duidt men geen orthodoxe gelovigen aan, maar uitsluitend onbekeerde Marxisten) zouden hierop aanmerken, dat de goede man bedoelde te spreken over de arbeidskracht. Maar wij vergeven deze terminologische onnauwkeurigheid in dit geval graag, om liever op een ander punt in te gaan.

Als de arbeidskracht koopwaar is, dan vereist het goede koopmansgebruik dat diegenen, die er door de eigenaars van het goed mee belast zijn de waar op de markt te brengen, proberen een zo hoog mogelijke prijs te bedingen. In deze eenvoudige plicht zijn de besturen der erkende vakbonden al sinds jaren jammerlijk tekort

[p. 759]

geschoten. Zij zeiden dat er een nieuw maatschappelijk bestel was (of aan het groeien was), waarvoor zij verantwoordelijkheid droegen; die probeerden zij aan de arbeiders, hun principalen, te verkopen.

Nu was er inderdaad, niet op economisch maar wel op sociaal gebied, met hun actieve medewerking een heel nieuw stelsel geboren, al in 1944-1945. Men noemt dit wel de ‘rechtsorde van de arbeid’. De loonhoogte en de vaststelling der overige arbeidsvoorwaarden werden overheidszaak. Collectieve arbeidscontracten en andere bindende loonregelingen moesten worden ‘getoetst’ volgens overheidsrichtlijnen; in dit verband kreeg het College van Rijksbemiddelaars verordenende bevoegdheid. De clou van de hele zaak was, dat de zo vastgestelde lonen maxima waren, dat het betalen van meer loon dan volgens die ‘contracten’ was toegestaan, strafbaar werd. Daarmee was ook in de practijk het stakingsrecht van de baan, althans voor de organisaties. Tegenover ‘wilde’ stakingen bleef men meestal (maar niet altijd) juridisch tolerant, op voorwaarde dat de staking verloren werd. De richtlijnen volgens welke ‘getoetst’ moest worden, de zogenaamde ‘spelregels’, wisselden in de loop der jaren naar de ‘norm’, maar werden onveranderlijk op één gedachte gebaseerd: dat de economie alles kon dragen behalve een flinke verhoging van het loonpeil. De lonen werden de sluitpost van alle macro-economische schattingen, al te pedant berekeningen genoemd.

Echter werkten de economische wetten door. Wat de arbeiders (pardon, de werknemers) minder kregen, kregen de kapitalisten (pardon, de werkgevers en de kapitaalverschaffers) méér. Zodat de Nederlandse economie, na een aantal jaren van internationale hoogconjunctuur, uit haar voegen barstte door internationale orders en steeds meer industriële investeringen. Terwijl de officiële politiek - althans volgens vakbondsbestuurders - beheerst werd door de zorg voor de investeringen, in verband met het scheppen van.... nee, niet van winsten, maar van werkgelegenheid voor onze snel groeiende beroepsbevolking, kreeg men investeringen teveel en kwam men handen tekort.

[p. 760]

Het stelsel kon gehandhaafd worden, zolang de arbeiders die het niet wilden nemen een gesloten front van ondernemers, regeerders en erkende vakbondsbestuurders tegenover zich vonden. Het zag ernaar uit, dat eind 1958 een breuk in dit eenheidsfront was gekomen: toen was het N.V.V. niet te vinden voor een nieuwe bestedingsbeperking (de vorige had het aantal contributie-betalende leden sterk doen verminderen) en als gevolg daarvan was er voor de burgerlijke politici geen reden meer om de P.v.d.A. in de regering te houden.

Maar het stelsel werd gedurende de gehele regeringsperiode van De Quay gered, doordat de vakverenigingsleiders voortgingen jaarlijks een accoord met de regering en de werkgevers te sluiten, waarin de toelaatbare loonsverhoging voor het volgende jaar op basis van ‘officiële berekeningen’ werd vastgesteld. De taak der afzonderlijke bondsbesturen bleef wat ze al sinds 1945 was; dat was niet de arbeiders van hun bedrijfstak te leiden in de strijd voor verbetering van hun levenspeil, dat was niet harde contract-onderhandelingen te voeren, maar de arbeiders te bewijzen dat er bijna niets te onderhandelen viel, omdat al op hoger niveau was vastgesteld hoever men mocht gaan. Zij streden niet tegen de ondernemers, maar tegen de arbeiders. Het toppunt was de overeenkomst die eind 1962 gesloten werd, waarbij de toelaatbare gemiddelde loonsverhoging voor het volgende jaar op 2,7 pct. werd gesteld. En dat nog wel vlak vóór het verkiezingsjaar 1963, toen - omdat eens in de vier jaar iets van volkssoevereiniteit blijkt - de burgerlijke partijleiders en dus de regering-De Quay gemakkelijk tot concessies te bewegen geweest zouden zijn.

Waarom die voortzetting van de oude politiek, ook nadat de P.v.d.A. uit de regering geworpen was? Er is maar één verklaring voor: de bestuurders der erkende vakbonden vreesden dat zij anders genoodzaakt zouden zijn klassenstrijd te voeren. Zij vreesden dat ze de alsdan opgewekte geesten niet meer zouden kunnen beheersen. Volgens hun manier van zeggen: de ‘rechtsorde van de arbeid’ zou in gevaar komen.

[p. 761]

Maar het eenheidsfront van economische, politieke en organisatiemachthebbers is toch gebroken, zij het niet in 1959 of daaromtrent, maar pas in 1963. Het ‘gebrek aan discipline’ zit bij.... de ondernemers, die barsten in de orders maar die deze niet kunnen uitvoeren bij gebrek aan arbeidskrachten en die elkaar op de arbeidsmarkt zijn gaan overbieden. We zijn in de afgelopen paar maanden getuige geweest van een hoogst komieke verontwaardiging van vakbondsbestuurders tegen ondernemers, die ‘zo maar’ meer gingen betalen dan in de contracten stond en daarmee hún positie ondermijnden (‘zo maar’ was natuurlijk niet ‘zó maar’: dat was het gevolg van het weglopen van arbeiders uit bedrijven die geen ‘zwarte lonen’ betaalden en tenslotte ook van zogenaamde ‘wilde’ acties).

Het voorlopige einde van deze episode is, dat de vakbeweging zelf ging ijveren voor een ‘forse loonsverhoging’, teneinde niet geheel gepasseerd te worden. Men kent de overeenstemming: tweemaal 5 pct. en nog het een en ander. Het uitgesproken doel van ondernemers-, arbeiders- en regeringsvertegenwoordigers bij dit alles is, naar hun eigen zeggen, de zaken weer in de hand te krijgen. Onder ‘de zaken’ dient men hier de arbeiders te verstaan, die de indruk moeten krijgen dat de bestuurders van hun bonden het vertrouwen waard zijn en dat het onderste uit de kan is gehaald. Tevens wordt als doel van de ‘operatie’ aangegeven, de loonpolitiek te redden als instrument van economische politiek, met andere woorden: na afloop van de operatie op de oude wijze verder te gaan.

Of dat zal gelukken? Er zijn tekenen die erop wijzen, dat het niet zal gelukken. Vooral één hoogst belangrijk verschijnsel dient hier gesignaleerd: de enorme opkomst der arbeiders op de ledenvergaderingen der vakbonden. Zij willen niet langer object van loonpolitiek zijn, maar deze medebepalen. Op die vergaderingen, ten minste op die van verschillende vakbondsafdelingen in de hoofdstad, blijkt niet alleen dat het ‘vertrouwen tussen leiding en leden’ niet hersteld is, maar dat de leden een grote verbittering met zich meedragen en nu ook uiten. Zij hebben zo hun eigen wensen. Ook zij willen

[p. 762]

de zaken in de hand nemen, maar bedoelen daarmee dat de vakbonden opnieuw hun instrumenten in de sociale strijd moeten worden. En zij hebben hun eigen opvatting aangaande het middel, om aan de ‘vertrouwenscrisis’ een einde te maken. Dat is: een andere leiding kiezen. De ‘rechtsorde van de arbeid’ (d.w.z. de loonbeheersing) is inderdaad in gevaar!

Het ziet er dus voorlopig niet naar uit, dat de ‘loonoperatie’ het effect sorteert, dat de regering en ‘het bedrijfsleven’ ervan hopen. Wat zal de politieke uitwerking van dit alles zijn? In de eerste plaats mag men rekenen op een versterking van de Partij van de Arbeid, doordat deze alle andere partijen tegenover zich vond bij het bestrijden van de paniekerige maatregelen, die de regering aankondigde (onder andere de huurverhoging). Maar de regering kan zich nog wel wat veroorloven, omdat verkiezingen nog veraf zijn. Ten tweede wordt de kans groter, dat de P.v.d.A. opnieuw in de regering wordt opgenomen, niet alleen (en zelfs niet voornamelijk) door de versterking die bij volgende verkiezingen zou kunnen blijken, maar vooral omdat dit het meest geschikte middel voor de ondernemersklasse zou kunnen zijn, om de arbeidsvrede te herstellen. Dat zou bij toenemende klassenstrijd, ook tussentijds, d.w.z. zonder verkiezingen, kunnen gebeuren.

Want dat is het lot der ondogmatische mensen-met-een-visie-op-de-toekomst, die de P.v.d.A. leiden: dat zij krampachtig vasthoudende aan de ‘verantwoordelijkheid’ slechts verloren, om opnieuw te kunnen winnen wanneer datgene gebeurt, wat zij altijd hebben afgekeurd en trachtten te verhinderen: een opleving van de klassenstrijd. Zelfs de P.v.d.A. kan zich niet onttrekken aan de sociale gebondenheid van elke organisatie in een klassenmaatschappij, ook al ontkent zij deze. Maar mocht ze inderdaad winnen of weer in de regering komen, dan heeft ze dat in geen geval te danken aan de visie van haar leiders.

10 november.