De Nieuwe Stem. Jaargang 18

[p. 631]

Sonja Prins
Contra-koers (stellingen)

I

Wat vooruitstrevend en wat vrij is hangt van de omstandigheden af, zoals De Jong zegt. Maar wat niet van de omstandigheden afhangt is de wens om vooruit te gaan en te laten gaan, en de vrijheidswil. Beide zijn immers inherent aan het leven.

Zorg voor het leven in het algemeen is het hoofdbestanddeel van elke moraal. In zijn actieve, keuze-bepalende vorm is zorg voor het leven: links.

Begrippen als vrij en vooruitstrevend hangen niet alleen van de omstandigheden af; ze kunnen van hulpmiddel doel worden. Elk principe is potentieel dogma, leidt potentieel tot vernietiging.

Links is nog altijd waar het hart zit. Waar het hart zit is het leven; behoefte om te helpen en te verzorgen, afkeer van vernedering en onderdrukking. De Gracchen waren links, de Geuzen, de vroege Christenen en al diegenen die uit gevoelsoverwegingen communist, socialist, anarchist, ‘liberaal’ werden. In koloniale landen heten de linksen nationalist. Rechts is minachting voor het leven, abstractie toegepast op het leven, vernedering van de mens.

Er is een vooruitstrevend en er is een behoudzuchtig dogmatisme. Er is ook het dogmatisme van de anti-rationaliteit, de anti-theorie, het fascisme. Hoe minder theoretische bagage des te gevaarlijker de ideologie.

De theorie, die het leven verruimt, wordt ideologie wanneer haar ideeën zich fixeren. Ideologisch denken is potentieel neurotisch denken.

Niet de groep maakt de ideologie gevaarlijk maar de

[p. 632]

ideologie maakt de groep gevaarlijk. Zonder ideologie geen rassenhaat, geen concentratiekampen, geen moderne oorlog.

II

Een niet-logische werkzaamheid - het stellen van een doel - geeft zin aan een stroom van gebeurtenissen. Zonder doel geen linkse activiteit.

De linksheid ligt in het doel opgesloten. Maar het doel is niet de hele linksheid, zij moet gedragen worden door gezamenlijke activiteit. Alleen meervoudige activiteit en de houding tot de andere is ‘links’ of ‘rechts’.

Links is vóór de anderen en rechts tegen. Castro tegenover Eichmann. Rechts blijft de negatie van links en niet omgekeerd.

Emotioneel begaafd, scherpzinnig door gevoel, is bijna een tautologie met links. De tautologie met rechts luidt: koud, fantasieloos, bekrompen.

In de strijd van links tegen rechts is eenzijdigheid noodzakelijk, zoals in elke strijd. Maar de eenzijdigheid mag zich niet vastleggen in een stelsel. Vastleggen doet alleen rechts. Links is stroom, beweging. Rechts is het ijs wanneer de stroom verstart.

Het stempel van rechts is niet meer conservatisme. Het is nu: negatie van het recht op leven, de in haar tegendeel verkeerde abstractie van ‘de vooruitgang’. De levensfunctie zelf moet opnieuw verdedigd worden. Rechts is vanzelfsprekend hij, die bereid is andere levens te verdobbelen. Nóg rechtser is hij, die het verdobbelen rationaliseert.

Meer dan in één vorige na-oorlogse periode houden schrijvers, zoals Lucebert en Schierbeek, en schilders, zoals Benner en Corneille, vast aan het beginsel van het organische leven zelf en op zich zelf.

[p. 633]

III

Een loze theorie is niet beter dan een dogma; een dogma is niet beter dan principeloosheid - n'en déplaise aux idéologues.

De redelijkheid waar De Jong in politicis van uitgaat, is een bedriegelijke redelijkheid. Probleem verschuivingen die uitlopen op de ‘hollow masterpieces’ van de ‘midcult’, zoals Dwight Macdonald in de New Yorker ze genoemd heeft, toen hij Thornton Wilder citeerde: ‘There's something way down deep that's eternal about every human being’.

Twee soorten denken: het incidentele en het stelselmatige. Uit elkanders standpunt gezien zijn beide absurd. Het tweede is gemakkelijker (incidenteel) te bestrijden.

Toen de Surinaamse nationalisten dit jaar geen aanleiding zagen voor het vieren van De Dag der Vrijheden werd Albert Helman erbij gehaald. Hij voorspelde: ‘een prachtige werkelijkheid voor het zich voortdurend vernieuwende Suriname, dat moet worden ontwikkeld tot het heerlijke land van de toekomst waarvan wij allen dromen’. Sommige gevoelens zijn zo hooggestemd dat zij de omringende lucht opzuigen als een spons het water. Moderne lyriek daarentegen is exacte kennis, al dan niet intuïtief verkregen. Poëzie en politiek zijn één.

Theorie is het verstrekken van informatie. Het tegengestelde van informatie is niet; geen informatie of vereerde informatie. Het tegengestelde van informatie is: lucht.

Men heeft gemeend het zonder irrationele gevoelens te kunnen stellen; het is gebleken dat deze juist de bodem zijn waarin rede en redelijkheid liggen verankerd. Aan De Nieuwe Stem de taak om niet alleen de irrationele inhoud van rechts maar ook die van links te erkennen en te onderzoeken.

Zonder irratio geen moord - c'est vrai - maar de grootste vernietigingen werden zonder emoties, rationeel aangericht. Kan het zijn, dat in een gemechaniseerde wereld juist de irrationele inhoud de kern van het leven beschermt?

[p. 634]

De linkse partijen onderscheiden zich door beginselen die niet meer essentieel, dus bijkomstig zijn. Partijkeuze is een privézaak geworden, ten hoogste op praktisch niveau. Er is geen heimatlose Linke, er zijn alleen kwasi-behuisde linksen, andere linksen en niet-linksen: eigenlijk niet-levenden.

IV

Voor de ontwerpers is de theorie een spel, voor de beoefenaars een stelsel. In de beoefening ligt het einde opgesloten.

Wie wijn schenkt bij de maaltijd is daarom niet antieten. Wie over irrationele gevoelens schrijft is daarom niet anti-verstandelijk. Eten en nadenken zijn levensfuncties. Drinken en dichten ook.

Denken tout court is essentieel, zonder ideologische verfraaiingen. Het zijn de schilderachtige barsten in het glas, die het verhinderen om ooit weer glas te zijn. Ideologie is anti-theorie. Vorm is anti-inhoud.

Zorg voor het leven van anderen, die het karakter van de linksheid bepaalt, betekent niet zorg voor hun zieleheil ofwel ideologie. Integendeel.

Niet de theorieën zijn rechts, ook niet het ontkennen van de waarde van theorie. Rechts is perversie van het denken, terugkeer tot een onechte oorsprong. Theorie is even kwetsbaar als de sexuele impuls.

Westers is een even negatief attribuut als intellectueel. Men kan niet westers of anti-westers denken, wel voelen. Ideologie is in eerste instantie een breekijzer tegen gevoelsmatige bindingen. In tweede en derde instantie ook, als er niets meer open te breken valt.

De strijd tussen twee ideologieën is even onecht als een schimmenspel, met dit verschil dat deze schimmen niet elkaar maar de toeschouwers vermorzelen.

Geen sekte heeft ooit de overwinning kunnen behouden tenzij zij haar kokon afstroopte.

[p. 635]

De walging voor het teveel, waaraan sommige extreme ideologieën het leven danken, ontstaat alleen tussen twee polen van haves en have-nots en niet wanneer de verschillen overbrugbaar zijn. Rationeel èn irrationeel verstandig is daarom het uitgangspunt: het goede leven voor iedereen, en niet de opvatting: het moet eerst erger worden voordat ze het beter krijgen. Het eerste is humaan, democratisch en ook links. Het tweede is pseudo.

Fascisme is de ideologie van de hiërarchische mythe, die niet terugkeert als farce maar als misdaad.

De mythe van het verleden is be-leefd, zij heeft een eigen leven, in tegenstelling tot de mythe van de toekomst die nog beleefd moet worden. De vraag is: sluit het rationele karakter van de toekomstmythe het fascisme uit?

Tegenover ideologie heeft bureaucratie een beschermende functie, al was het alleen maar die van rem. Wat betekent democratie in feite anders dan het scheppen van belemmeringen?