De Nieuwe Stem. Jaargang 18

P.J. Meertens
Links en rechts

In wezen zijn er maar twee richtingen in de politiek: de vooruitstrevende en de conservatieve. Ik heb er geen bezwaar tegen mét De Jong van links en rechts te spreken, maar wél heb ik bezwaar tegen zijn opvatting dat men de blijvende achtergrond van ‘links’ moet zien in de opvatting dat het de mens toekomt zijn lot in eigen hand te nemen, opdat het hem hier op aarde wel ga. Als christen, dus als doorbraak-socialist, heb ik daar bezwaar tegen, omdat het mij niet zozeer gaat om het in eigen hand nemen van het

[p. 605]

lot en om het streven naar welvaart - hoezeer ik de (betrekkelijke) waarde van beide erken - als wel om de gerechtigheid. Liever noem ik dus conservatief alwie het bestaande, althans in algemene trekken, wil behouden en afkerig is van een evolutionaire of revolutionaire verandering van de grondslagen van onze maatschappij, terwijl ik dan vooruitstrevend noem alwie ontevreden is met de huidige maatschappijvorm en die wil veranderen, omdat hij ervaart dat in onze maatschappij de gerechtigheid geweld wordt aangedaan.

Sinds de Franse revolutie hebben links en rechts in ons politieke leven de betekenis gekregen van respectievelijk de leden van vooruitstrevende en democratische richting, die links van de voorzitter van de volksvertegenwoordiging zaten, en de leden van de behoudende partijen, die rechts van deze gezeten waren. Links en rechts zijn gemakkelijk hanteerbare begrippen geworden en blijven dat, ook sinds ze niet meer overeenstemmen met de situatie in de beide kamers van onze en andere volksvertegenwoordigingen.

Terwijl in Engeland de conservatieve partij zich tot op de huidige dag heeft weten te handhaven, heeft deze in Nederland de revolutie van 1848 nauwelijks overleefd, doordat al spoedig daarna met name door Groen van Prinsterer en vervolgens door Kuyper het geloof tot criterium ook van politieke keuze werd verheven. Hoewel er sinds de schoolstrijd voor de antithese geen bestaansrecht meer is, werkt Kuypers invloed dermate na dat elke nieuwe kerkelijke groepering onder de gereformeerden een afzonderlijke politieke partij heeft opgericht, waarvan de jongste zojuist de Tweede Kamer heeft bereikt. Daarmee is, men zou bijna zeggen voor goed, in ons politieke leven een onzuiver element binnengeslopen dat men alleen maar kan betreuren. Wie een kerkelijk-godsdienstige groepering tot basis maakt van een politieke partij verliest daarbij uit het oog dat overeenstemming in het geloof allerminst overeenstemming in politieke en sociale kwesties behoeft in te houden, hoezeer men overigens zijn politieke keuze door zijn geloof kan laten bepalen. Men kan echter tot eenzelfde kerkgenootschap behoren en niettemin over allerlei politieke en sociale vraagstukken zo verschillend denken dat men in de politiek volkomen gescheiden wegen moet gaan.

[p. 606]

Tientallen jaren is onder invloed van Groen, Kuyper en Schaepman de politiek der confessionele partijen rechts, d.i. behoudend geweest, al waren er vooral onder de anti-revolutionairen altijd figuren als Kater en Talma die het conservatisme trachtten te doorbreken. Hun pogingen haalden weinig uit; de behoudende richting behield de overhand en spitste zich onder Colijn zelfs op extreme wijze toe. Daardoor werden niet alleen de christelijke kerken, maar is ook het christendom zelf belast met het odium van conservatisme. Niettemin vond men van ouds rechtzinnige gelovige christenen in de liberale partijen, voor wie Kuyper en Schaepmans vermanende lokroep tevergeefs geklonken heeft. Dezelfde fout die Kuyper en Schaepman maakten begingen de socialistische partijen, toen ze, kerk en geloof vereenzelvigend, met de terecht bestreden kerk ook het geloof der arbeiders ondergroeven.

Men kan er de S.D.A.P. moeilijk een verwijt van maken dat ze anti-kerkelijk en in de praktijk ook anti-godsdienstig was. Niettemin heeft ze van haar eerste periode af symptomen gekend van de doorbraak die na de tweede wereldoorlog tot haar opheffing en de totstandkoming van de P.v.d.A. zou leiden. De Blijde Werelddominees eerst, weldra ook Enka en haar orthodoxe vrienden van de Bond van Christen-Socialisten bewezen dat. Deze Bond heeft geen lang bestaan gekend, zo min als de Christen-Democratische Unie die enkele tientallen jaren later ontstond, al heeft deze dan de tweede wereldoorlog nog overleefd. Het ontstaan en bestaan van deze splinterpartijen is historisch te rechtvaardigen, omdat de S.D.A.P. aan hen geen onderdak bood. Maar meer dan een orthodox predikant van de Ned. Hervormde kerk heeft mij lang voor de oorlog al verteld dat hij sinds jaar en dag op de S.D.A.P. placht te stemmen, al verbood zijn overtuiging en zijn positie hem er zich bij aan te sluiten.

Het is ongetwijfeld juist geweest dat de P.v.d.A. alle beletselen voor de confessionele christenen om met volle overtuiging tot de partij toe te treden heeft weggenomen. Jammer is alleen dat deze doorbraak niet door de S.D.A.P. werd ingevoerd, maar door de zoveel minder radicale P.v.d.A., die bovendien vrijwel direct na haar ontstaan in avonturen werd betrokken als de politionele acties, die in

[p. 607]

radicale kringen haar populariteit moeilijk konden bevorderen. Daarbij kwam dat tot de nieuwe doorbraak-leden verscheidene uit de C.D.U. overgekomen radicale elementen behoorden als Buskes, Van Randwijk en Schurer, die als voorbestemd waren eerlang een linkervleugel binnen de partij te vormen, waarop deze allerminst gesteld was.

Links en rechts zijn begrippen die mét de tijd van inhoud veranderen. De radicale Sam van Houten eindigde zijn lange leven als een aartsconservatief, en dat lag niet zozeer aan hemzelf, die zichzelf gebleven was, als wel aan de tijd die grondig was veranderd. Terecht schrijft De Jong dat wat vandaag vooruitstrevend is, morgen conservatief kan zijn. De werkelijk vooruitstrevende weet met het getij de bakens te verzetten, omdat hij zich in het conservatieve vaarwater nooit veilig voelt; de slechts schijnbaar vooruitstrevende zal met voldoening constateren dat de tijd hem gelijk heeft gegeven en zich vervolgens ergeren aan degenen die nu nóg niet tevreden zijn.

Wanneer ik een poging ga doen, de kenmerken van links en rechts, van vooruitstrevend en conservatief in de politieke en sociale verhoudingen van het ogenblik op te sommen, doe ik dat niet dan met aarzeling en met de erkenning dat elk criterium zijn nuances kent. Links noem ik dan de aanvaarding van het goed recht van het marxisme, althans de erkenning van zijn betekenis ook voor het economische en sociale leven van onze tijd, wat rechts absoluut verwerpt. Links noem ik het standpunt dat ‘De Derde Weg’ in ons land heeft ingenomen, dat weigert om de wereld in twee elkaar op leven en dood bestrijdende blokken op te delen, zoals rechts wil. Links noem ik de onvoorwaardelijke verwerping van het kolonialisme in welke vorm ook, waarbij rechts zich alleen noodgedwongen zal neerleggen of heeft neergelegd. Links noem ik de verwerping van de atoomoorlog als strijdmiddel, zoals die door rechts met het bekende bloedende hart wordt aanvaard. Links noem ik het verzet tegen de knellende banden van de Navo, waarin rechts integendeel het plechtanker van ons behoud ziet. Links noem ik het nastreven van een economisch stelsel dat zich tegen het arbeidsloze inkomen keert en naar een nivellering van het inkomen streeft, waartegen rechts zich

[p. 608]

met hand en tand verzet. Links noem ik tenslotte het besef dat in West-Europa en met name in Nederland van het socialisme nog maar weinig verwerkelijkt is, wat als rechts het voor het zeggen heeft nooit het geval zal zijn.

Kon men vóór de oorlog in 't algemeen nog zeggen dat de wijze waarop de partijen in de Tweede Kamer waren opgesteld vrijwel de linkse en rechtse verhoudingen, dus de vooruitstrevende en de conservatieve weergaven, sindsdien heeft zich in enkele rechtse partijen, met name de K.V.P. en de A.R., een rechter- en een linkervleugel gevormd, waarvan de linkervleugel de socialistische partijen op allerlei sociale zowel als politieke punten dikwijls zeer nabijkomt. Tegelijkertijd is de V.V.D., de historische voortzetting van wat eens de linkse partij bij uitnemendheid was, dermate naar rechts opgeschoven dat men ze bezwaarlijk meer tot de vooruitstrevende partijen kan rekenen. Maar ook binnen de P.v.d.A. is een rechter- en een linkervleugel ontstaan in een veel pregnantere zin dan de S.D.A.P. ooit heeft gekend. Een deel van de linkervleugel heeft zich trouwens al van de P.v.d.A. afgescheiden en zich met ontevreden buitenstaanders, ten dele oud-S.D.A.P-ers, tot de P.S.P. geformeerd. Dat een aantal ongetwijfeld democratische socialistische leden van de P.v.d.A. zich op een gegeven moment in deze partij niet langer thuisgevoelde omdat het P.B. op bepaalde punten meningen voorstond (met betrekking tot Indonesië en de bewapening) die in elk geval socialistisch gezien discussiabel waren, blijft een bedenkelijk feit. Inmiddels heeft het jongste partijcongres zich met een overweldigende meerderheid uitgesproken voor de door het P.B. gestelde koers, zoals die in het meerderheidsrapport was neergelegd. Dientengevolge is het verschil in standpunt van bepaalde radicaalgezinde K.V.P.-ers en A.R.-en met de ‘rechtse’ P.v.d.A.-ers zo groot geworden, dat het voor eerstgenoemden weinig attractief is geworden, zich bij de P.v.d.A. aan te sluiten en hun eigen partij te verlaten. Daarbij komt nog dat de verburgerlijking van de P.v.d.A. voor werkelijk vooruitstrevende geesten in andere partijen weinig aanlokkelijks heeft.

Men moet zich afvragen of en zo ja in welke mate het rapport van de Generale Synode van de Nederl. Hervormde

[p. 609]

kerk over het vraagstuk van de kernwapenen gevolgen zal hebben voor het politieke leven in ons land. De uitslag van de jongste verkiezingen zou doen veronderstellen dat dit rapport generlei invloed heeft gehad op de politieke keuze van het Nederlands Hervormde volksdeel. Maar het rapport is nauwelijks een jaar oud en intern eigenlijk nog nauwelijks besproken. Men krijgt de indruk dat het overgrote deel der Hervormden de schok nog niet verwerkt heeft. En wanneer men dan constateert dat een geheid gereformeerd theoloog als de Kamper hoogleraar Brillenburg Wurth zich onvoorwaardelijk achter dit rapport stelt, dan mag men toch zonder enige reserve stellen dat er in ‘rechtse’ kringen iets aan het verschuiven is. Wie wel eens met r.k. geestelijken spreekt en wie ‘Te Elfder Ure’ en ‘De Bazuin’ leest, weet dat ook in rooms katholieke kringen een dermate radicaal politiek en sociaal standpunt wordt ingenomen als tien jaar geleden nog voor volstrekt onmogelijk werd gehouden. De belangstelling voor Marx en de erkenning van zijn betekenis is daarvan één symptoom. Wat de Jezuietenpater Hoefnagels en de Nijmeegse socioloog Leemans als politiek-sociale eisen stellen is radicaler dan men in het algemeen uit de socialistische hoek gewend is te horen.

Zullen deze radicale katholieken, anti-revolutionairen en socialisten elkaar nog eenmaal in één partij vinden? Voorlopig lijkt mij dat weinig waarschijnlijk. In elk geval is die partij er nog niet: de P.v.d.A. is er te weinig radicaal voor, de P.S.P. tezeer toegespitst op de - op zichzelf lofwaardige - bestrijding van de atoombom. Kan de Nieuwe Stem, niet aan een partij gebonden, het ontmoetingspodium worden van de radicale vogels van diverse pluimage? Natuurlijk kan dat, maar men moet zich toch ook afvragen of er niet veel voor te zeggen is, dat de radicale niet-socialisten in hun eigen milieu hun denkbeelden uiteenzetten en verdedigen en propageren om aldus de geesten rijp te maken voor een doorbraak die de beide richtingen in de politiek, de vooruitstrevende en de conservatieve, duidelijker tegenover elkaar zal stellen dan op het ogenblik het geval is, en misschien eenmaal tot een tweepartijenstelsel zal leiden dat naar mijn stellige overtuiging ons politieke leven alleen maar ten goede zal kunnen komen.