De Nieuwe Stem. Jaargang 18

[p. 599]

Bernard Delfgaauw
Dialektiek der progressiviteit

De Jong begint zijn artikel met een gevaarlijk spel: de opstelling van twee reeksen LINKS en RECHTS. Niets is zo gevaarlijk als woorden. Zich vastbijtend in woordbegrip LINKS, ontdekt men op zeker ogenblik - of meestentijds ontdekken anderen dat -, dat men RECHTS is komen te staan (in politiek opzicht moge de V.V.D. als voorbeeld gelden). Tegen die tijd is het een schrale troost, dat een vastgebeten RECHTS nergens meer staat.

Hetzelfde geldt van progressief en conservatief. De progressiviteit van 1970 is een andere dan die van 1960, die weer een andere was dan die van 1950. Er zijn geen vervelender mensen dan degenen, die per se progressief of conservatief willen zijn, want het zijn leeghoofden. Progressiviteit en conservatisme zijn ijdele lucht: flatus vocis. Tegenwoordig wil daarenboven iedereen graag progressief heten, een mode, die de vraag doet rijzen of niet iedereen conservatief is. Het gaat erom, welke inhoud men aan zijn eigen progressiviteit en conservatisme geeft.

Ik zeg met opzet progressiviteit en conservatisme, want deze twee ogenschijnlijke tegendelen gaan altijd samen, niet alleen in iedere politieke partij of in ieder kerkgenootschap, maar ook - en noodzakelijk - in iedere mens. De absolute progressief en de absolute conservatief bestaan niet, want op het moment, dat een mens zo absoluut wordt, pleegt hij zelfmoord. De absolute progressief kan het niet verdragen, dat zijn weefsels en botten - en misschien in nog veel sterkere mate zijn ideeën - het verleden voortzetten en slaat daarom de hand aan zichzelf. De absolute conservatief kan het niet verdragen, dat hij steeds verse lucht inademt, zowel in de atmosferische als in de ideële zin, en slaat daarom eveneens de hand aan zichzelf. Het komt echter zelden zover, want in de regel ontdekken zowel conservatief als progressief tijdig hun menselijke status met de daaraan inhaerente betrekkelijkheid.

[p. 600]

Moge het aantal zelfmoorden meevallen (wie zal overigens zeggen, wat mee en wat tegen valt?), de beide kolommen van De Jong blijven een wezenlijk tekort vertonen, dat hij - gezien de volgende relativering in zijn artikel - zelf terdege inziet. Dit tekort is het op één lijn stellen van formele tegenstellingen (links-rechts; vooruitstrevend-conservatief) en inhoudelijke tegenstellingen (ongelovig-gelovig; humanistisch-christelijk; rationalistisch-dogmatisch). Dit komt erop neer, dat men de begrippen progressief en conservatief op een bepaalde inhoud vast gaat leggen, waardoor de progressieve mens, die de inhoud assimileert zichzelf reeds als de conservatief van morgen heeft getekend.

Er moet een zodanige band zijn tussen progressiviteit als begrip en progressiviteit als inhoud, dat progressiviteit niet noodzakelijk in conservatisme omslaat, maar progressiviteit blijft, omdat de inhoud voortdurend verandert. Daarom is het niet van belang, of iemand zichzelf als progressief of conservatief beschouwt, maar van belang is datgene waarvoor hij staat. Het opplakken van de etiketten progressief en conservatief kan aan de anderen overgelaten worden. Datgene waarvoor iemand staat, noemen wij - ondanks alle bezwaren - waarden. Wil men een formele definitie, dan kan men zeggen: conservatief is degene, die primair gericht is op het behouden van reeds gerealiseerde waarden; progressief degene, die primair is gericht op het verwerkelijken van nog niet of weinig gerealiseerde waarden. Deze definities zijn rijkelijk vaag, wat een argument is voor hun juistheid, want er zijn weinig zaken zo vaag als conservatisme en progressiviteit.

Iedereen is dus tegelijk conservatief en progressief. Er is alleen enige variatie t.a.v. het grensverloop tussen beide kanten van ons wezen. Zoals wij het op het ogenblik rijkelijk gênant vinden, dat in de tijd der Europese godsdienstoorlogen katholieken en protestanten elkaar opknoopten, en ook reeds, zij het nog slechts lichtelijk, gênant, dat in de middeleeuwen islamieten en christenen elkaar onvriendelijk - soms zelfs vriendelijk - doodsloegen, zo wordt het ook tijd voor een lichte gêne t.a.v. de wederzijdse lichamelijke en geestelijke moordlust tussen conservatieven en progressieven. Alleen al de eigenwijsheid om mijzelf als het een

[p. 601]

of het ander te beschouwen! De classificatie is de taak der anderen.

Heft de dialektiek de tegenstellingen op, dan heft zij daarmee tegelijk zichzelf op. Maar de mens is een dialektisch wezen: zonder tegenstellingen is hij geestelijk en lichamelijk dood. De dialektiek moet de tegenstellingen derhalve op hetzelfde ogenblik, waarop zij ze tot eenheid herleidt, weer als tegenstelling laten herleven. De tegenstelling herleeft, als men zich afwendt van het formele en zich richt op de inhoud. Volgens De Jong is de inhoud van het formele begrip conservatief: gelovig, christelijk en dogmatisch; die van het formele begrip progressief: ongelovig, humanistisch en rationalistisch. De redactie-raad van De Nieuwe Stem heeft aldus een progressieve en een conservatieve vleugel. Men kan zich afvragen, waarom deze beide vleugels aan hetzelfde lichaam vastzitten. De Nieuwe Stem moet op deze wijze het meest kleurloze blad van Nederland zijn, het voorbeeld van het compromis, dat slaagt omdat het niets meer inhoudt.

Maar, zoals gezegd, De Jong relativeert zelf zijn eigen schema, zodat men zich afvraagt, of De Jong wel zijn eigen schema heeft willen geven en niet veeleer het schema, dat leeft bij men. Wat valt er dan te zeggen van de inhoudelijke kant van dit schema? Niet veel, omdat het schema niet deugt.

ONGELOVIG - GELOVIG. Iedere mens, die iets doet, is een gelovige. Ook eten is een akt van geloof: dat leven beter is dan niet-leven. De absolute ongelovige heeft zich al even lang gezelfmoord als de absolute conservatief of progressief. Wat de absolute gelovige zou doen, weet ik niet. Ik weet alleen, dat hij niet bestaat. Maar goed: ook De Jong bedoelt zijn schema ongetwijfeld niet in absolute zin, al is het tegelijk waar, dat men wel graag absolute schema's hanteert. Het is zo gemakkelijk!

Maar wil ik nu aan het schema een relatieve zin geven, is progressief dan identiek met ongelovig, conservatief met gelovig? Ik dacht, dat het juist omgekeerd was. Christus zegt tegen Thomas: ‘Wil niet ongelovig zijn, maar gelovig. Omdat je mij gezien hebt, Thomas, geloof je: gelukkig zijn zij, die niet zien en toch geloven’ (Joh. 20, 27-29). Christus wijst erop, dat het ‘geloof’ van hen die zien, eigenlijk

[p. 602]

ongeloof is; maar dat het geloof van hen die niet zien, echt geloof is. Welnu, de conservatief (in ieder van ons) komt op voor waarden, die reeds gerealiseerd, dus zichtbaar zijn; de progressief (in ieder van ons) voor waarden, die nog niet gerealiseerd zijn, maar die hij wil realiseren, dus voor onzichtbare waarden. De progressief is dus de gelovige, de conservatief de ongelovige. Ter illustratie: dacht men nu werkelijk, dat Marx geen geloof had? Had hij geen geloof gehad, dan was hij nooit meer dan een heel knappe kamergeleerde geweest en nu reeds lang en breed vergeten.

Doelt de tegenstelling in het schema op gelovig en ongelovig in religieuze zin, dan ligt de situatie iets anders, ofschoon veel afhangt van de wijze waarop men het woord religieus verstaat. In ieder geval is religieus geloof, voorzover het echt geloof is, progressief. Doch dit blijft hier rusten en wij vragen ons af, hoe het met de tweede inhoudelijke tegenstelling in het schema staat, die tussen HUMANISTISCH en CHRISTELIJK. Daarover drie opmerkingen:

Vooreerst is ook deze tegenstelling uiteraard niet absoluut. In iedere christen schuilt de humanist en in onze westerse cultuur evenzeer in iedere humanist de christen.

Vervolgens zijn de christenen zelf op dit punt verdeeld: er zijn er, die het christendom zien als een houding, die tegen de menselijke waardigheid als zodanig ingaat en er zijn er, die in de menselijke waardigheid de onontbeerlijke basis voor een christelijke levenshouding zien. Tegenwoordig zijn de laatsten zeker talrijker dan de eersten. Uiteraard kan men dan opnieuw vragen, wat onder menselijke waardigheid verstaan wordt. Daarop geef ik hier alleen het pragmatisch antwoord, dat het blijkt, dat een deel der humanisten en een deel der christenen hierover ongeveer gelijke opvattingen hebben. Het is derhalve niet doenlijk humanistisch en christelijk zo maar tegenover elkaar te stellen.

Tenslotte: of men de christenen nu bij de progressieven of bij de conservatieven indeelt, hangt er vanaf, wat men onder progressiviteit verstaat. Het formele - mede door de politiek beïnvloede - onderscheid tussen progressief en conservatief maakt het gevaar groot van bevriezing, in die zin, dat de niet-christelijke progressieven van vandaag wel

[p. 603]

eens de conservatieven van morgen zouden kunnen zijn en de christelijke conservatieven van vandaag de progressieven van de volgende dag.

Bij alle gerichtheid heeft Marx hier de fatale historische vergissing begaan zich te verkijken op de godsdienst en er een instrument van de heersende klasse in te zien. Historisch gesproken in Marx' tijd heel begrijpelijk, maar niet minder noodlottig. Door het verschil in fenotype en genotype van de godsdienst niet te doorzien, heeft Marx het élan dat hij aan de arbeidersbeweging heeft gegeven tegelijk met een bijzonder sterke rem belast. Progressiviteit in de maatschappelijke zin, waarom het Marx te doen was, en conservativiteit in dezelfde zin, hebben niets met het wezen van de godsdienst te maken. De godsdienst kan evenzeer stimulans bij uitstek van deze progressiviteit zijn als rem bij uitstek. Inplaats van te pogen de godsdienst uit zijn fenotypische remfunctie los te maken en tot een nieuwe fenotypische voortdrijvingsfunctie te prikkelen, heeft Marx de godsdienst in zijn fenotypische remfunctie gefixeerd, zodat de christenen, die dit fenotype van de godsdienst afwijzen omwille van de maatschappelijke progressiviteit niet alleen hun mede-christenen, maar evenzeer Marx tegen over zich vinden. Hoeveel er op dit punt veranderd is sinds Joannes XXIII, zal eerst kunnen blijken onder Paulus VI.

De tegenstelling RATIONALISTISCH - DOGMATISCH is ook al weinig gelukkig. Rationalisme en dogmatisme staan niet tegenover elkaar, want het rationalisme kan uiterst dogmatisch zijn en het dogmatisme uiterst rationalistisch. Zowel in de katholieke Kerk als in het huidige communisme is juist de dogmatische vleugel de rationalistische. Een ander voorbeeld: de rationalist wijst de diepte-psychologie af, omdat deze onthult, dat de mens nog wel eens door iets anders bewogen wordt dan door zijn ratio. En dat mag de rationalist niet aannemen, want dan komt zijn dogma van de ratio in gevaar.

Nogmaals: zo ziet De Jong het misschien helemaal niet. Ziet hij dan in rationalisme misschien een houding, die vertrouwen heeft in de ratio, ook wanneer de ratio ontdekt, dat er in de menselijke en buitenmenselijke werkelijkheid zo veel irrationeels is? Dan zijn wij accoord, maar op datzelfde ogenblik staat rationalisme inderdaad weer tegenover dog-

[p. 604]

matisme, maar niet langer in het rijtje, dat tegenover gesteld is aan ‘christelijk’, want dit voorzichtige gebruik van de ratio is bij vele (niet alle) christenen evenzeer in ere als bij vele (niet alle) humanisten.

Coda marcante il tema del rondo: wees niet de gevangene van begrippen, ofschoon niemand van ons kan denken zonder begrippen. Gebruik ze, maar pas er voor op, dat ze ons gebruiken. De mens is geen gebruikswaar.