De Nieuwe Stem. Jaargang 18

[p. 570]

Onopgeloste problemen

Mochtar Lubis, Schemering over Djakarta, Hollandia, Baarn, 1963. Vertaald uit het Engels door P.H. Fruithof.

De titel van Mochtar Lubis' boek herinnert aan een in 1932 verschenen Chinese roman Nacht over Sjanghai (Midnight) door Mao Tun, en bij het lezen van de flaptekst verwacht men ook van de inhoud verwantschap: het zal de misbruiken der machthebbers en de nood van hun slachtoffers in een te snel groeiende wereldstad beschrijven. Lubis is geen romancier en geen politiek dogmaticus, maar een scherp kritiserend journalist, die zijn openhartigheid met gevangenisstraf heeft moeten bekopen. In dit, in gevangenschap geschreven boek, schetst hij een aantal koortsachtig levende stadsbewoners, schatrijk en doodarm, machtig en machteloos, grote en kleine dieven. Hij tekent hoge en lage ambtenaars, politici, corrupte zakenlui, pratende intellectuelen, vuilnismannen, chauffeurs, prostituees, zakkenrollers. Hij beschrijft niet de handwerksman, noch de arbeider in haven, fabriek of bedrijf, geen winkelier, geen technische intellektueel of arts en geen serieuze grote zakenman. Daarmee ontneemt hij zichzelf een antwoord op de vraag die hij stelt bij monde van zijn intellectuelen.

Formeel is het bindend element in zijn boek een werkelijk gebeurde zwendel, waarbij importlicenties aan een paar fictieve maatschappijen werden gegund om de kas van een grote partij en de zakken van enkele listige lieden te spekken. De veel ‘gewonere’ deviezensmokkel noemt hij niet. Maar in wezen belangrijker dan deze incidentele corruptie (die tenslotte uitkomt en gestraft wordt) is de vraag waar een groep jonge intellectuelen zich mee afpijnigt: hoe moet het allemaal wèl? De communist met zijn kant en klare formules, de Moslem met het begrip ‘nieuwe dynamiek van de Islam’ hebben een dogma waaraan de eerste anderen, de tweede zichzelf ten offer brengt. De overigen blijven, met de schrijver, zoeken. Aan het eind laat hij de, met inleving getekende, vuilnisman die had willen en kunnen opklimmen tot chauffeur, teruggaan naar zijn dorp, met het gevoel, en dus de suggestie voor de lezer, dat daar de oplossing te vinden is. Maar in de dorpen van de nieuwe naties ligt het basisprobleem: hoe bereikt men groter voedselproduktie, hoe krijgt men de boer overtuigd van de

[p. 571]

noodzaak tot vernieuwing, hoe krijgt men de voor de armsten bestemde steun inderdaad in hun handen? Lubis zou er een tweede roman, weer vol corruptieproblemen en begrip voor de armsten aan kunnen wijden. Zijn Indiase collega Khuswant Singh zei eens van een boek dat hij net voltooid had ‘that 'll sell in the States; plenty of sex, triangles, you know and all that’. Maar hij voegde er aan toe dat de ware stof voor een romanschrijver in de dorpen lag. Lubis' boek ‘verkoopt in het westen’ niet om de paar sex-scenes, maar vanwege de aanklacht: het is in London uitgegeven door het Congress for Cultural Freedom.

Interessanter dan deze bewuste adressering is de zijns ondanks westerse ingesteldheid van de schrijver. Als zijn intellectuelen praten over de vraag of het westen op zijn laatste benen loopt, besluiten ze dat onderwerp te laten vervallen, omdat zij met het lot van het westen niets te maken hebben. Ook stellen ze voor niet meer van westerse maar van modérne techniek te spreken. Maar intussen leest niet alleen het rijkeluiszoontje een Amerikaanse detective met een summier bekleed juffertje op het omslag, niet alleen brengt de sympathieke jonge intellektueel zichzelf tot rust met een Schubertplaat, zelfs de communist geeft Shakespeare als cadeau. Bovendien is er, bij alle uiterlijk verschil in onderwerp - sociale geïnteresseerdheid in plaats van peuteren in privé-leed - een opmerkelijke overeenkomst in innerlijk klimaat: niet alleen de jonge intellektuelen, ook de verbijsterde naar de stad gekomen boerejongen en zelfs de omhooggevallen richards zijn losgeslagen, ‘vervreemd’ uit oude zekerheden, precies als in een westerse eenzaamheidsroman.

Romantechnisch zwak, maar voor deze losgeslagenheid wel kenmerkend, is dat geen der helden een duidelijk gemaakt verleden heeft. Ze zijn allemaal op een vaag moment in de revolutie naar stad gekomen; daarvoor is een vacuum. Bewust? Onbewust? Beide? Of alleen journalistieke gewoonte die zich meer bezig houdt met het schetsen van feiten dan met uitdiepen? Zonder karakterontwikkeling worden de grootste schurken marionetten, de armen zijn hun ongeweten (en al maar aangereden) slachtoffers; alleen twee die direkter in het geldgeknoei worden betrokken en zich zouden kunnen verzetten, een zwak rijkeluiszoontje en een kleine ambtenaar die, tout comme chez nous, leed onder de woningnood, maken een vleugje groei door. Wel konsekwent is de afwikkeling van het hoofdmotief waarbij de vele personen in samenhang betrokken worden.

Al met al is Schemer over Djakarta minder een roman

[p. 572]

dan wel een documentaire, waarin naast de duidelijk aangetoonde fouten ook zichtbaar wordt wat vanzelf goed gaat. De openbare diensten tot de ongevallendienst toe schijnen behoorlijk te functionneren, rijexamens zijn geregeld, het onderwijs aan volwassenen gaat blijkbaar zijn gang.

Het, niet in druk verschenen, Indonesisch origineel, is in het Engels vertaald en uit het Engels weer in 't Nederlands, tamelijk slecht, vol anglicismen. Het is te hopen dat de velen in ons land die regelrecht uit het Indonesisch kunnen vertalen, daartoe weer de kans zullen krijgen, vooral met boeken die meer voor binnenlands gebruik geschreven zijn dan dit, ook al zouden ze literair zwak zijn. Pramoedya Ananta Toer (ook gevangen) heeft ook over corruptie geschreven, Lubis zelf heeft in een kort verhaal, Si Djamal, een man geschetst die door de omwenteling(en) overal heen gesmeten wordt. Een gevangen schrijver die de vinger op wonde plekken durft te leggen verdient sympathie, maar problemen van een land, vooral van dit land waarbij velen van ons zich nog innerlijk betrokken voelen, kunnen niet genoeg vanuit alle hoeken worden belicht.

Elisabeth de Jong-Keesing