De Nieuwe Stem. Jaargang 18

Ex libris

Proza van P.N. van Eyck

Na de twee delen Gedichten zijn van het Verzameld Werk van P.N. van Eyck nu ook reeds drie delen Proza met zijn beschouwingen, critiek en essay verschenen (Van Oorschot, Amsterdam). Zij vertegenwoordigen een eruditie, een documentatie aan levens- en wereldbeschouwing, een literatuurkennis en -onderzoek die in ons land zelfs als men aan de grootsten denkt hun weerga zoeken. Men kan gerust zeggen dat Van Eyck, steeds weer, schrijvend over het belangrijkste uit een aantal der West-Europese literaturen, en dan weer in het bijzonder uit de Nederlandse, daarover dan ook het belangrijkst heeft geschreven wat wij erover bezitten.

Men late zich niet afschrikken door de roep van zijn

[p. 568]

moeizame stijl, de befaamde zware en lange zinnen; als men zich aandachtig aan het evenwichtig rhythme van zijn gedachtengangen overgeeft, veroorzaakt dit proza geen andere dan de normale inspanning die men voor een geschakeerde beschouwing dient over te hebben. De lange zinnen, wel degelijk overzichtelijk en vaak zelfs lenig geleed, heeft hij gemeen met Potgieter, en als bij deze staat tegenover hun schijnbare zwaarte een ongemene snelheid van denken, van differentiëren en relativeren, waardoor een gedachtengang wordt ingehouden, in een bijzin gecontroleerd en aangevuld, en van voor het kenschetsen onmisbare nuanceringen voorzien, die tezamen een boeiend vibrerend, soepel samengesteld geheel opleveren; behoudens in uitzonderlijk belaste gevallen kan men er met stijgende bewondering een bijzonder genot in vinden, dat men zich echter veroveren moet.

Een tweede merkwaardigheid van essentieel belang is, dat dit ogenschijnlijk zo objectieve beschouwen beheerst wordt door een machtige subjectieve aandrift; de objectiviteit is in zoverre weer geen schijn dat de subjectiviteit geheel geestelijk beheerst en gecontroleerd wordt, zelden of nooit zal men een zo streng bewaakte subjectiviteit aantreffen, en men kan zijn werk daarom met evenveel reden objectief als subjectief noemen. Het beantwoordt hierin aan de normen die hij destijds zelf aan literatuurbeschouwing heeft gesteld in zijn Leidse intreerede over Kritisch onderzoek en verbeelding. Zijn subjectiviteit laat zich niet gaan, niet drijven, passief of actief, maar onderwerpt zich aan zijn eigen onderzoek dat tot de vorming van een tot het uiterste verantwoord beeld en overtuiging voert. Maar die overtuiging, eenmaal gevormd, is dan weer van een hartstochtelijke en zeer strijdbare kracht, zij wordt tot een intellectuele passie die hem voor zulk een overtuiging een strijd doet voeren zo onverbiddelijk en hardnekkig, met argumenten als snijbranders, dat alle spectaculaire critische beroeringen van onze talrijke oppervlakkige polemisten er geheel bij in het niet zinken. Onverzoenlijk is hij in de strijd tegen wat hem als onzuiver denken is gebleken, en dan moet de schuldige het ongenadig ontgelden, zij het A. Roland Holst om zijn te subjectieve hommage aan Leopold, zij het Timmermans of Scharten, of ook niemand minder dan Huizinga, aan wien hij cultuurdefaitisme verwijt op grond van gebrek aan keuze en tekort aan verweer, gebrek aan logische strakheid en aan houding. Even hartstochtelijk zijn zijn bestrijdingen als zijn verdedigingen. Of, soms zijn protesten als tegen de vernietiging van de kathe-

[p. 569]

draal van Reims, uit de Beweging van november 1914.

De studie over Baudelaire uit deel drie, naar een onuitgegeven manuscript van 1915, heeft gedeeltelijk eerder in het dubbelnummer gestaan dat in 1957, bij het eeuwfeest van Les fleurs du mal, van Maatstaf is verschenen. Het is intussen bijna zes jaren geleden, maar nog altijd wacht de tegenspraak op vereffening die in dat nummer voorkwam door de diametrale tegenstelling van Van Eycks en van Rodenko's opvatting van poëzie en diensvolgens van het werk van Baudelaire, voor de één een strijd om christelijke loutering, voor de ander een rechtstreeks bewijs van de demonische origine der poëzie. Het is er tot nog toe bij gebleven, alsof de controverse zich in dat nummer niet zelf had gesteld. Hoe zou Van Eyck met een gepassioneerde weerlegging, breed, diep, grondig en genadeloos hebben geantwoord!

Van Eyck is met zijn omvangrijke en diepgaande studies een meester van de karakteristiek van gehele figuren en oeuvres, maar niet minder vermag hij op vele plaatsen subtiele detailkarakteristiek en -critiek te geven. Hoe verhelderend bijv. wat hij over het gedicht Satyr en Christofoor van Nijhoff schrijft. Misschien heeft een aandachtig lezer weleens te kampen gehad met de ogenschijnlijke tegenspraak in de laatste strofe, de wending van zekerheid naar onzekerheid, van redding naar verlorenheid, van vervulling naar onbereikbaarheid. Door een kleine overwinnaar zijn Christofoor en de satyr getemd en gegrepen, maar waarom dan, vraagt men zich af, heet aan het slot toch opeens de stroom ondoorwaadbaar, het kind ongenaakbaar, het geluk onaanraakbaar wegzingend door (zijn) lied. Het is omdat de dichter van de legende aan het slot overgaat tot, en terugkeert op zichzelf, die aan die overgave nog niet is toegekomen, gebleven in een toestand van onverlostheid; waarbij dan verband wordt gelegd met andere identificaties die deze onverlostheid nader typeren, de soldaat die zich bij Christus' kruis een spijker door de hand dreef, de discipelen die Christus verloochenen, verzaken of het uur (een ander Uur U!) verslapen.

De studies, de grote en de kleine, de verdedigingen en de aanvallen, zij vormen tezamen een monumentale ‘defence of poetry’, een verdediging der Schoonheid, door de dichter, verenigd met een pleidooi voor die geestelijke overgave aan het leven, die ook de geringste aandoening der ziel hoopt te kunnen voelen als een deel der eeuwigheid.

Anthonie Donker.