De Nieuwe Stem. Jaargang 18

[p. 378]

Oude meesters der propaganda

Dr. Hans Hermans, de schrijver van Oude meesters van de propaganda (Leopolds Uitg. Mij., Den Haag, 1962) is voortgekomen uit de praktijk der democratische propaganda, hij was voor de oorlog parlementair verslaggever, doceerde nadien in Nijmegen publiciteitsleer en -geschiedenis, en is sinds 1950 voor Nederland Commissaris voor de Voorlichting op Curaçao. Hij zette zijn studie voort in Amerika, en is van de praktijk tot de beschouwing gekomen. Resultaat daarvan zijn, na zijn boek over de magnetisch boeiende krantenmagnaat William Randolph Hearst, van 1961, nu deze vijf in één boek verenigde nauw samenhangende studies over kunstenaars, redenaars, predikers en pausen en hun overredingsmiddelen, over de gaven en methoden waarmee zij de wereld ingrijpend en langdurig hebben beïnvloed. Wat deze studies verenigt is de idee die dezen katholieken humanist in zijn onderwerpen heeft getroffen en bezield, de macht van het vrije woord, en daarmede de macht van de rede. Ook de tragiek ervan, telkens waar deze brak tegen de macht van geweld, dictatuur en alleenheerschappij. Zijn studies handelen over Aristophanes en Cicero, als voorbeelden uit de griekse en romeinse oudheid, Paulus en Urbanus II en Savonarola, als voorbeelden uit vroeg Christendom en uit perioden van wederbevestiging van de positie der kerk tegenover niet-christelijke machten buiten en verwereldsing binnen eigen wereld.

Aristophanes voerde propaganda met de spot van het blijspel, conservatief verheerlijker van het verleden, over het hoofd ziend dat de klok van de ontwikkeling der gemeenschap en van het menselijk denken nu eenmaal niet valt terug te zetten, maar hij bezat de moed van de vrije burger tegenover de tyrannie die hij verfoeide en werd gedreven door de idee der integratie, de overtuiging dat de griekse steden het met elkaar eens moesten worden, wilden zij niet ten prooi vallen aan de barbaren uit het noorden. Slechts één ding kon de ondergang van Athene en van heel zijn wereld verhoeden, de eenheid van alle Grieken boven chauvinisme en partijzucht.

Cicero dient hem als voorbeeld van de man die de romeinse Republiek redde door de kunst van het woord maar er ook aan te gronde ging, zijn levensdrama is vervat binnen de laconieke door hem gesproken woorden nadat hij in de kelders onder het Capitool

[p. 379]

getuige was geweest van de terechtstelling der handlangers van Catilina: Zij hebben geleefd, en zijn eigen noodlottig einde: vixit - ook hij had geleefd. Maar zijn leven was in dienst gesteld van de bestrijding der in Rome opkomende alleenheerschappij.

Urbanus II predikte de eerste kruistocht, op het concilie van Clermont Ferrand - het boek is hier als op zovele andere plaatsen vol actuele noties -. Voortgekomen uit de gelederen der kerkzuivering, uitgegaan van het klooster van Cluny, keerde hij zich tegen de feodale verhoudingen tussen geestelijke en wereldlijke overheden, maar meer nog vervulde hem het probleem der verscheurde Christenheid, na de Turken bijna voor de poorten van Byzantium stonden. De verrassing van dat Concilie werd zijn oproep, gedachtig aan de plannen van zijn grote voorganger Gregorius VII, gericht tot iedereen van hoog tot laag, tot de veldtocht voor het Kruis, de eerste kruistocht, een oproep gedaan in zijn moeders taal, de taal van Zuid-Frankrijk, de langue d'oc, opdat zijn bedoeling voor een ieder Christen verstaanbaar zou zijn.

Op dit punt gekomen roert de schrijver het vraagstuk aan van de ‘heilige oorlog’, problematisch begrip sinds Augustinus, dat onder Gregorius VII een andere heilige oorlog in theoretische geschriften zou ontketenen, die tussen het nooit aflatende wapengeweld, van Erasmus tot heden is blijven voortduren en tot in hedendaagse politieke partijvormen nu weer duidelijker dan ooit aan het licht treedt.

Florence verbrandde zijn ijdelheden. Met dit zinnetje opent het hoofdstuk over Savonarola, boeiend geschreven als de andere studies. Het beschrijft hoe de propaganda tegen de wereldse zondigheid zich verbond met volksfeest, met muziek en dans, met carnaval, een propaganda met de zweep van de boetprediking, door het striemend woord. Maar het boeiendst is het hoofdstuk over Paulus, de tentwever van Tarsus, eenmaal de bestrijder van de volgelingen van den gekruisigde, later de rusteloos trekkende woordvoerder van het Woord die waar de joodse gemeenten niet aan zijn prediking wilden onder de heidenen, van Antiochië, van Tarsus, van Ephese, van Corinthe christengemeenten uit het niet opriep. Wie de ruïnes van de antieke stad onder de Acrokorinth bezoekt, tot het puin der vergankelijkheid teruggevallen tempels en winkelgalerijen, vindt er nog verrezen het spreekgestoelte, de Bèma van waar af Paulus tijdens zijn anderhalf jaar verblijf in Korinthe de menigte der ongelovigen heeft toegesproken. De paulinische propaganda is beschreven als een triomf der overreding,

[p. 380]

met middelen nog wel die als onbeholpen afstaken tegen de glorie der in tradities geschoolde antieke welsprekendheid, maar door hun eenvoudig beroep op geest en vrije wil overtuigend konden werken, en zich doelbewust richtten tot het wijdst denkbare gehoor, tot een wereldpubliek.

Men zou met de schrijver kunnen discussiëren of met name de cultus van Dionysos, van zelfs de al in discrediet rakende olympische goden der oude Grieken en de voor kerkelijke werving dienende mysteriespelen uit de Middeleeuwen niet toch méér van uit het gezichtspunt van eredienst en zelfs mystiek dan van propaganda moeten worden gezien. Maar de schrijver heeft in zijn boeiend en van eruditie getuigend werk bovenal beoogd tegenover de misleidingen der propaganda, uit de totalitaire politiek van oude en nieuwe tyrannen bekend, een propaganda uit waarachtige bezieling en overtuiging in het licht te stellen, hierin zijn studies verenigend door een oprecht idealisme voor democratie, ethos, rede en geloof.

Anthonie Donker