De Nieuwe Stem. Jaargang 18

[p. 373]

Bernard van Delfshaven
De nulpuntbarrière doorbroken

Hugo Raes: De Vadsige Koningen

Hugo Raes: Een tijdelijk monument (De Bezige Bij)

De geschiedenis herhaalt zich nooit, wel zijn er soms configuraties van personen en omstandigheden die sterk aan een bepaalde periode uit het verleden doen denken. Ongetwijfeld historisch gezichtsbedrog, vergelijkbaar met in de psychologie het déjà-vu-verschijnsel. De sensatie der gelijkenis is er echter niet minder om.

Zo treffen mij in de laatste jaren overeenkomsten, onder verschillende gezichtshoeken, tussen de situatie van nu en die van de overgangstijd van Verlichting naar Romantiek, eind 18e, begin 19e eeuw, natuurlijk in verkleind bestek en met de versnelling die onze tijd eigen is. In beide tijdvakken zich grondig wijzigende maatschappelijke verhoudingen, politieke en industriële revoluties, oorlogen en paternalistische ancien régimes, beginnende emancipatie van de arbeiders toen en van de kleurlingen nu, verwarring der geesten en een duidelijk verlangen om in rust te profiteren van de door wetenschap en techniek mogelijk gemaakte welvaart: de buitenhuizen van die tijd en ieders autootje van nu, verwerping van tradities en zoeken naar nieuwe vormen, bohemiens en nozems, zelfs de bloemmotieven en de pruik komen in deze tijd terug, om van Vivaldi-cultus, Gele-Rijders-uniformen en degens voor de Franse officieren maar te zwijgen. Ieder kan vrijblijvend meer van dergelijke parallelen vinden. In de literaire handboeken worden als kenmerken van de Romantiek o.a. genoemd: het terug tot de natuur, de Weltschmerz, het denken in zwart-wit-schema's, de verheerlijking van macht en geweld, de hartstocht, de liefde, de broederschap, de aandacht voor het kind, zelfontleding, humor, ironie, sarcasme, cynisme, de lach en de traan, pessimisme, fantasie en escapism. Het kost weinig moeite deze kenmerken in de romans der hedendaagse ‘jongeren’ (de na 1925 geborenen) terug te vinden, van de angry-young-men-stijl tot en met het 18e-eeuwse

[p. 374]

thema in De Muur van Jos Vandeloo. Het grote publiek zweert nog bij de breeduitgesponnen realistische romans van een vroeger tijdvak, als toen bij het classicisme en rationalisme van de Verlichting, de nieuwe generatie registreert in een nauwelijks verhulde ik-stijl persoonlijke gevoelens van onlust en weltschmerz. Zo vermeldt de flap van Hugo Raes' De Vadsige Koningen: ‘Dit is het verhaal van de losbandige Walter, de cynisch verbitterde Billy en de tragisch verscheurde ik-persoon Herman. Deze Herman flitsen allerlei gedachten door het hoofd tijdens één enkele slapeloze nacht. In de tegenwoordige tijd rollen allerlei fragmenten uit het leven van de jongeman zich af. Gepieker en cynisme over zijn leven, over het leven van zijn vrouw en kinderen, dat van zijn tijdgenoten en vrienden. Men zou dit een boek kunnen noemen van de naoorlogse generatie. De jeugd, wier emotionele en morele levens losgerukt zijn. De jeugd die hopeloos haar leventje leidt, tegen de maatschappij en conventie in, trachtend te genieten en te doorgronden en zichzelf te oriënteren. Maar is dit wel mogelijk? De slapeloze nacht eindigt en alles is hetzelfde gebleven’.

Het is dus geen historische roman zoals de titel en het motto op de eerste bladzijde suggereren, het is de aanvankelijk landerige maar naar het einde van het boek toe steeds hartstochtelijker geuite belijdenis van een overgevoelige in 1929 geboren Antwerpenaar, die op z'n dertigste tot het inzicht is gekomen dat alles op dit ondermaanse zinloos is, met de daarbij behorende gevoelens van ‘verdriet en angst, moeheid en walg en hopeloosheid’. Deze nulpuntmentaliteit is in ons post-existentialistisch tijdperk niet nieuw, het verschil met grote voorgangers als Kafka en Sartre is dat de absurditeit van ons bestaan - dat na christendom en allerlei pseudo-religies geen allesomvattende zin meer heeft - voor de jongeren niet meer een ontdekking, een moeizaam verworven inzicht is, maar een gegeven, een condition humaine. Ook een nieuw uitgangspunt? Wat doet een schrijver heden ten dage na z'n dertigste jaar, om het vervolg op Ter Braak te geven? Dat is een vraag die op het ogenblik in de romankunst actueel is. Hugo Claus meent het antwoord te hebben gegeven met ‘De Verwondering’, hij noemde in zijn interview met Nol Gregoor zijn overige boeken puberteitsverschijnselen, de verwarring van de hoofdpersoon kàn uitgangspunt zijn voor een nieuwe bezinning.

In de tijd der Werthers was de individuele zelfmoord een vaak voorkomende uitweg, de in het nauw gedreven mens van nu ziet in dat ook dit zinloos is. De romantische ontsnapping in het vivere pericoloso is thans als collectieve zelfmoord eveneens zinloos ge-

[p. 375]

worden, de schrijvers van nu staan tegenover de oorlog als tegenover roken en drinken: we zijn er allemaal tegen omdat het slecht is, maar de vehemente aard van het beestje gaat ermee door tot de dood erop volgt. Een vertrouwde jeugdsituatie, zegt Claus. We produceren enorme hoeveelheden mensenvlees en ruimen die periodiek in concentratiekampen en door bombardementen op, om in de stijl der beide Hugo's te blijven. Zinloos. Strijd voor sociale verbetering hoeft in het West-Europa van vandaag niet meer geleverd te worden, ieder heeft z'n biertje, z'n t.v., z'n rijdend buitenhuis. Bij alle gesignaleerde overeenkomsten tussen Louis Paul Boon en Hugo Raes ligt hier het generatieverschil. Wij zijn vadsige koningen geworden, ‘dégénerés die slechts voor de voldoening hunner lusten leven.’

En toch! Het feit dat Hugo Raes c.s. het de moeite waard vinden dit op te schrijven, bewijst dat woorden voor hen (nog) niet zinloos zijn, voor die illusie zwichten zij nog wel, anders zouden zij als zekere Chinese wijsgeer blijven zwijgen. Achter hun onlust op de smalle basis van de drinken-neuken-braken-mentaliteit (en zij beoefenen het d.n.b bladzijden lang met volle overgave) ontwaakt een aarzelend protest tegen de nietswaardigheid, klinkt soms het onvervulde heimwee waaruit tenslotte alle literatuur geboren wordt. Er komen zinnen voor als: ‘Och, over de vriendschap wilde ik het eigenlijk hebben in dit boek, over de vrienden, de kinderen, de vrijheid’, ongewild aandoenlijk werken soms de passages over zijn Erik en Brigitte, en het boek eindigt met: ‘Tot de zon weer doorbreekt en een tijdje schijnt’.

Ellen Warmond in haar roman ‘Paspoort voor Niemandsland’ laat de hoofdpersoon tot het ‘normale’ leven terugkeren nàdat hij het nulpunt in zijn bestaan gepasseerd is, al komt ze ook dan nog niet veel verder dan een nieuwe wanhoop. Tenslotte vroeg Camus zich al af of de mens desondanks en zonder God een heilige kon worden. Immers, als alles en iedereen absurd bevonden wordt, ontstaat een situatie die uiterlijk niet zoveel van de vorige verschilt. Na het kotsen moet er weer gegeten en gedronken worden. Wij existeren (hoelang nog?), wij zijn allen geestelijk gestoord en lichamelijk aangetast, maar we moeten voorlopig verder leven in dit gekkenhuis, dat dan misschien niet helemaal zinloos is, maar evenmin zinvol. De Vadsige Koningen geeft hierop nog geen antwoord, wat mij na lezing van het boek bijbleef was niet veel, mijn geest bleef leeg op het klimaat, het sfeergevoel na. Dat kan aan mijn geest liggen, het kan zelfs paradoxalerwijs bewijzen dat het boek geslaagd is: ook het lezen is blijkbaar zinloos geweest. Maar waarom

[p. 376]

dan al die d.n.b.-ervaringen gegeven op de wijze waarop ze in 1944/'45 achter het front beleefd worden? Dat onbewerkte ruwe materiaal is niet genoeg voor een goed boek. Wanneer ik bij Hugo Raes lees: ‘trekken aan je leven, dan komen er steeds meer stukjes bloot’, dan moet ik denken aan een vroegere leermeester van mij die zei: ‘je kiest maar een literair onderwerp ter bestudering, dan komt er altijd wel een wetenschappelijke studie uit de bus’. Alsof dat onderwerp, de belangrijkheid van die levenservaringen, en de mate van bewustheid er niet toe doen!

Hugo Raes moet ook dit onbevredigend gevoel gehad hebben: in zijn volgende bundel ‘Een Tijdelijk Monument’ heeft hij de nulpuntbarrière doorbroken in een richting die in de oude romantiek via Poe, Verne en Wells geleid heeft tot de science fiction der travellers in time and space. Zijn speelse fantasie, die zich in De Vadsige Koningen nog zozeer met het beklagenswaardig ik bezighield - al zijn vele verhalen reeds in kiem in zijn roman aanwezig - richt zich nu op de buitenwereld, houdt zich bezig met leven en dood, natuur en onnatuur in andere tijden en andere personen. Vooral ziekte en dood: in meer dan de helft van alle verhalen vallen doden. Soms lukt die objectivering, dat uit zichzelf naar buiten treden (wat zijn schrijversschap bewijst) nog niet helemaal: dan komen er kaboutertjes uit bloemen als in de prille Duitse romantiek, komen er landelijke verhalen van een jongen met zijn hond als uit het midden van de vorige eeuw, komen er kidnappers uit de jaren twintig of imbecielen van het type Lennie uit Steinbeck's Of Mice and Men (Bennie in ‘Golvend Haar’). Soms ook is er een sociale tendens: verzet tegen de ontmenselijking door wetenschap en industrie. Een enkele keer mislukt een verhaal: ‘De Morgen’ en ‘De Fox’ zijn romanfragmenten i.p.v. korte verhalen, ‘Een is gelijk aan Steen’ en ‘De Mug is een schandelijke vogel’ konden gemist worden, ‘De Spaanse Sjaal’ zal door het burgerlijke jankvolkje wel als pornografie veroordeeld worden. Meestal is de bouw van zijn verhaal als volgt: een fantastische gedachte, de plotselinge verwerkelijking daarvan in een concrete situatie, gevolgd door een tragisch einde. Deze plotselinge verwerkelijking wordt meestal niet gemotiveerd zoals in de Angelsaksische science fiction, de logisch-wetenschappelijk opbouw ontbreekt bij deze onvlaamse Vlaming in zijn verhalen over weefselkweek en celwoekering of in het titelverhaal ‘Een Tijdelijk Monument’ dat nog het meest S.F. is. Evenmin is er een doelbewuste detectiveachtige constructie als in Lampo's ‘De Komst van Joachim Stiller’, eerder laat hij zich leiden door grillige invallen en associaties, doet

[p. 377]

daardoor soms denken aan Vroman of Mulisch in ‘Het Mirakel’ of ‘De Versierde Mens’. ‘De Kanker’ van Raes overtreft m.i. zelfs ‘Broeder Kanker’ van de laatste.

Ook het taalgebruik in deze verhalen is anders dan in De Vadsige Koningen, minder noterend in praatstijl, meer weglatingen, verkorte constructies, deelwoordsvormen. Verder van L.P. Boon af, dicht bij Van Ostayen. Zinnen als: ‘Snokkend naar adem ligt de dubbelmens, de kankerige rugzijde. Ondergronds geluid van oogknipperend tweewezen is hoorbaar. Iedereen gruwt. Sörenson is reeds lijk nu’ komen we in De Vadsige Koningen niet tegen. Die beïnvloeding door Van Ostayen gaat soms nog verder, interessant zou zijn een vergelijking tussen Van Ostayen's ‘Merkwaardige Aanval’ en Raes' ‘Explosie’, beide bijna abstract proza over een schilderij, ik zou niet weten welk te prefereren. Van Ostayen schreef geconcentreerder, Raes grilliger, ‘action'writing’. Ik hoop dat Hugo Raes nog verder gaat in de richting van de groteske, de fantasmagorie, misschien zelfs komt hij nog eens tot een grootse satire.