De Nieuwe Stem. Jaargang 18

Creatief citeren in romankunst

(Prof.) Herman Meyer, Das Zitat in der Erzählkunst. Zur Geschichte und Poetik des europäischen Romans. (Metzler-Verlag, Stuttgart, 1961)

De ondertitel geeft te verstaan, dat de plaats of beter de functie van het citaat in de kunst van het verhalen een onderwerp van grotere draagkracht uitmaakt dan wij aanvankelijk beseffen. Wat een smalle uitvalsbasis voor een literair-historische beschouwing leek te zijn, blijkt een veel bredere en vooral dieper gelegen grondslag voor een belangrijk literatuurwetenschappelijk onderzoek te vormen, dat zowel bijdraagt tot de karakteristiek van een aantal, niet alleen duitse, romanciers van europees belang waaronder Rabelais, Cervantes en Sterne, als tot een verdiept begrip van verscheidene aspecten der verhaalkunst zelf en van de compositiewijze van wat Th. Mann in een trots en verantwoord beeld ‘de partituren’ geliefde te noemen. De rol van het citaat blijkt in de gekozen, beschreven voorbeelden, in het bijzonder bij de ‘humoristen’, veel meer dan een uitwendige bijkomstigheid, detail of ornament, maar met name een ware citeerkunst en als zodanig weer daar boven uitgaand een der belangrijkste middelen van de verhaalkunst zelf. Natuurlijk onderscheidt de schrijver hogere en lagere vormen van citeren (maar ook de laatste kunnen, demonstreert hij, geraffineerd meewerken aan de persoonstypering); hij geeft voorbeelden van de personages zelf onbewuste citaten die onthullend over hen werken en van kryptische citaten die de erudiete citeerkunst van personage of auteur (en waarnemer!) doen zien. Hij weet ook waar te maken, wat men niet zo licht voor mogelijk hield, dat soms een auteur, met name een Thomas Mann, citaten op

[p. 318]

virtuoze wijze kan uitspelen niet alleen maar zelfs doen deelnemen aan en ingrijpen in de handeling zelf, in welk geval het citaat dan in de volle zin functioneel is geworden, bij Thomas Mann aangetoond in de Zauberberg en in de meesterlijke indirekte Goethe-karakteristiek waartoe Lotte in Weimar de Goethe-kenner Thomas Mann zo onopvallend en toch verrassend gelegenheid bood. Zelfs zijn er de ‘Selbstzitate’ van Thomas Mann waarin hij zijn vroegere essayistische Goethe-kritiek op delicaat-ironische wijze herroept door deze in de mond te leggen van de filoloog Riemer die Goethe tegelijk vereert en misverstaat. In een enkel geval slechts overtuigt de schrijver ons niet, dat Thomas Manns citeerkunst niet soms dreigt over te glijden in een literair-narcistische Spielerei, b.v. waar hij bij herhaling Lotte citaten in de mond legt die haar eigen besef en bolletje kennelijk te boven gaan, zodat de auteur of met haar solt of enkel zichzelf vermeit zonder zijn citaten werkelijk functionee! te maken. Het heet ook hiervan nog waarderend: ‘Wo der Dichter sie in Zitaten sprechen lässt, da tut er es mit spielerischem Witz vorzugsweise über ihren Kopf hin weg.’ Werd juist niet hier het spel te ver gedreven, ten koste van de organische functionaliteit?

Het boek van Prof. Meyer geeft hem aan de hand van zijn onderwerp, zeker niet ‘en passant’ gelegenheid tot menige verhelderende beschouwing over hetzij de behandelde romanciers zelf hetzij over essentiële kenmerken van verhaal- en romankunst; ingevoegd in en samenwerkend met zijn hoofddoelstelling maken zij zijn werk tot een literairwetenschappelijke studie van hoge rang, waarvan de inspanning die men ervoor wil over hebben steeds meer tot geestelijk genot en bewondering wordt. Niemand minder dan Emil Staiger wijdde er in de Neue Zürcher Zeitung een zeer uitvoerige, waarderende bespreking aan onder de titel Scientia amabilis.

A.D.