De Nieuwe Stem. Jaargang 18

[p. 315]

Met het oog op: Merlijn

Het nieuwe tweemaandelijkse literaire tijdschrift Merlijn is van belang omdat hier, voor het eerst sinds hoe lang, een centrale plaats aan de literatuurbeschouwing wordt hergeven en met name aan zulk een literatuur allereerst en bovenal als literatuur wil zien, en niet als persoonsuiting, als tijd- of maatschappijbeeld, als psychologisch (demonstratie-)materiaal of als wereld- en levensbeschouwelijk getuigenis. Hier neemt eigenlijk voor het eerst sinds Forum een literair tijdschrift in ons land een standpunt in, waaraan duidelijk valt te zien hoeveel er sinds de houding van Ter Braak en Du Perron tegenover literatuur veranderd is: niet voor de persoonlijkheid, de ‘vent’, waaraan men samen met het weleens vergeten talent, het werk te danken heeft, is men hier het meest geinteresseerd maar voor het werk zelf, zijn wezen en structuur, zijn glans en zijn uitstraling, zijn in de taal verwerkt beeldkarakter, hetzij van oeuvre of specimen.

Zo doet redacteur J.J. Oversteegen een poging om het oeuvre van Vestdijk te typeren zonder onnodig te offeren aan de psychologie, op het meer potentieel dan feitelijk biografisch karakter van zijn romans wijzend, waarvoor hij objectieve gegevens aanvoert; terwijl tevens datgene in het licht wordt gesteld waardoor Vestdijk zich van begin af aan van het Forumstandpunt onderscheidde, door de standpuntloze ‘objectiviteit’ van zijn levens- en zelfuitbeelding. Kees Fens vult de karakteristiek met enkele speciale trekken als het leerling-meester-motief bij Vestdijk aan.

Redacteur Jessurun d'Oliveira geeft naast de oeuvre-beschrijving de analyse van het specimen, waarvoor zich het gedicht het best leent: de analyse van Vromans Ballade van liefde en dood overtreft hij nog met die van een vers van Lucebert. Op het gors, een model van letterlijk overwegen van wat er staat en hoe die tekstdelen op elkaar inwerken, zonder zich te buiten te gaan aan de tegenwoordig door een verkeerd toegepaste ‘close reading’ vaak optredende pretentie van een definitieve, waterdichte interpretatie die het gedicht geen speling meer overlaat. De bescheiden interpreet blijft zich zijn ‘nagaan’ van de gangen van het origineel bewust, d.w.z. de handicap dat hij het gedicht toch altijd nog maar ‘met andere woorden’ omschrijft. Maar een samengaan van exacte tekstwaarneming en -omschrijving komt, als hier, het beleven van het gedicht ongetwijfeld, zelfs wel in ruimer mate dan men verwacht had, ten goede. Toch blijft de vraag interessant, in welke opzichten hier Luceberts gedicht nu toch nog wel ook onopgehelderd blijft

[p. 316]

en zich, bij alle voorzichtige benadering, ten dele in zichzelf blijft schuilhouden. Maar men zou van deze verrassend inventieve poëzie-ontleder weleens een analyse willen lezen van b.v. Jeldican en het woord, of van een reeks als Achterbergs Spel van de wilde jacht. Dat het tijdschrift zich voor het bij literatuurinterpretatie zo spoedig dreigende doctrinaire bedoelt te hoeden blijkt ook uit de beschouwing, van P.H. van Huizen over de kritiek van F.R. Leavis, met een uitspraak als: ‘bij hem wordt de analyse nooit nodeloos ver doorgevoerd, omdat hij middel is en geen doel’; in komende beschouwingen zal wellicht ook nog wel duidelijker uitkomen, dat het New Criticism, wel verre van een behalve dan voor hier nieuwe richting te zijn, zijn leeftijd en zelfs zijn leeftijden heeft gehad (1910 Spingarn, 1925 Richards, Eliot, 1940 Ransom, in grove trekken aangeduid), met onderlinge tegenspraak der phasen tot soms in zelfde phasen toe. Ondoctrinair is ook de bereidheid van Jessurun d'Oliveira aan het slot van zijn beide rigoureuze analyses, tot de zo streng verboden ‘evaluation’, in een concluderend kort waardeoordeel, als een stil applaus, b.v. voor Vromans ballade.

Een nieuw verschijnsel tegenover het stationair Ter Braak-Du Perron-epigonisme is ook het hier opkomend besef dat deze beiden wel niet hun tijd hebben gehad maar als alle schrijverschap, van geen tijdkenmerken vrij, hun tijd hebben die niet meer deze is en waar men dan ook op zijn minst niet kan bij blijven stilstaan. Daarmee is niet de afrekening maar wel de verrekening, tussen vroeger en later, tussen generatie en generatie, van voor en na de oorlog, na de overmatig psychologiserende tussenfase van Rodenko en Sierksma, in de essayistiek eindelijk begonnen. Om ruim te handelen meer dan om ruim baan te maken, wordt ook Hermans tegen Ter Braak losgelaten, overigens zeker niet uit naam van de redactie (die wat geschrokken met een naschrift de schaderekening betaalt), want hier is de juist zo zorgvuldig bestreden habitus van ‘de beweerder beweert’ in optima of pessima forma aan de gang, waarbij Hermans' hulde aan de dorpsidioot aan het slot als een soort van ‘irratio’ pro domo fungeert. Een bewering die over de schreef gaat, mankeert allicht niet zoals de ‘diagnose’ van Ter Braaks eindmotieven waaraan hij zich te buiten gaat. De redactie heeft haar lezers blijkbaar, en om niet al te consequent te worden, ook de hard krakende noot naast haar objectiviteit niet willen laten missen. Op een enkele plaats ontsiert zij zichzelf ook wel met een argumentloze sneer, als de uitval tegen Van Heerikhuizen. Voor het overige komt zij in deze twee eerste nrs. in gesloten formatie op voor literatuur en niets dan literatuur, zet de

[p. 317]

jongste romanliteratuur op haar plaats, strekkende van Leidseplein tot even voor het Leidsebosje, en van borreltijd tot bedtijd, en markeert het verschil tussen een serieuse romananalyse als Bloks proefschrift over Van Oude mensen en een te zware persoonsanalyse als Van Trichts verkenning van Couperus. En tot in poëzie en vooral frappant verhalende prozabijdragen wordt lijn gemarkeerd die geen andere wil zijn dan: Merlijn, d.i. literatuur.

Anthonie Donker