De Nieuwe Stem. Jaargang 18

[p. 257]

[Nummer 5]

Verstokt

Natuurlijk zijn de situatie en de omstandigheden niet geheel vergelijkbaar, maar het lijkt mij aan geen twijfel onderhevig dat er niet veel verschil bestaat tussen de houding en de gedragingen van een aantal Vlaamse schrijvers en intellectuelen in de eerste wereldoorlog en die in de tweede wereldoorlog. In beide gevallen waren zij verstokt.

Het is teleurstellend dat dit dertig jaar na de machtsovername door Hitler en achttien jaar na het einde van de laatste oorlog nog in onverminderde mate moet blijken. Een van de verschijnselen daarvan is de laatste roman van Piet van Aken: ‘De verraders’ (Ad. Donker, Rotterdam 1962). Hoewel de uitgever op de flap verzekert, dat het verkeerd zou zijn dit boek een sleutelroman te noemen, zijn wij dan maar zo vrij deze verkeerde benoeming toe te passen. De hoofdfiguur immers is zeer duidelijk herkenbaar Joris van Severen, die ook al een belangrijk motief was in de voorlaatste roman van Hugo Claus ‘De Verwondering’ (maar dan op gans andere wijze verwerkt!) en die alreeds een onderwerp van heldenverering was in onze noordelijke gewesten (zie mijn artikel ‘Gebrek aan Maatstaf’ in Onderzoek en Vertoog II p. 685 e.v. Een publicistisch staaltje van de Vlaamse geestesverwarring in de beoordeling van de gebeurtenissen tijdens de bezetting bestreed ik ook in hetzelfde boek deel I p. 645 e.v.).

De hoofdpersoon uit de roman van Van Aken, een zekere C. Boodt, zeer sympathiek voorgestelde held en martelaar van alles wat we met oneindige offers en moeiten overwonnen hebben, wordt in de begindagen van de oorlog met andere politieke delinquenten met een auto onder toezicht van militaire politie (landwachten) naar het Zuiden gevoerd. De voor hem verantwoordelijke begeleider komt echter om wanneer de wagen verongelukt. Boodt krijgt hierdoor een shock en menende dat hij zelf de begeleider is bereikt hij de

[p. 258]

Belgische brigade waarheen hij werd gebracht en doet verslag van het omkomen van zijn gevangene. Wanneer hij echter tot het inzicht komt dat hij zelf Boodt is, geeft hij zich aan, wordt met zijn lotgenoten naar Noord-Frankrijk vervoerd, met de optrekkende Duitsers op zijn hielen, en daar gefusilleerd.

Men ziet dat in dit onwaarschijnlijke verhaal ook wel iets door de verbeelding van de schrijver is aangebracht, maar voor de hoofdtrekken heeft toch de Verdinaso-leider model gestaan. Het boek is een duidelijke apologie van hem en hij wordt geschetst als een trotse en edele figuur, opgestaan in een decadente en minderwaardige wereld. Door hem te verheerlijken verheerlijkt de schrijver al deze geestelijke elite in Vlaanderen, auteurs en ontwikkelden, met soortgelijke politieke antecedenten. Aan hun betekenis en waarde in de letterkunde, zuiver artistiek gezien, doen deze antecedenten misschien niet af, maar zij zijn beslissend voor hun karakter.

Ik weet wel dat er altijd op gewezen is dat de Vlaamse situatie, gegeven de Vlaamse nationale strijd en taalstrijd, anders was dan bij ons, nog er van afgezien dat Vlaanderen alleen militair en niet civiel was bezet.

Ik verwijs evenwel naar het uitstekende artikel van Lucas van der Land ‘Doorgaan of een streep eronder?’ in het tijdschrift Maatstaf, 11e jaargang, april 1963.

Met erkenning van de verschillende situatie kan men niettemin zeggen, dat indien die er toe leidt dat de collaborateurs en incivieken uit de vorige oorlog nu weer overal zonder meer op vooraanstaande plaatsen en met onomwonden tendentieuze publicaties worden geaccepteerd, en de publieke mening kunnen beinvloeden, wij het recht behouden ‘un chat un chat’ te noemen. Dit laat onaangetast de erkenning van een eventueel groot schrijverschap bij sommigen van hen.

Een zeer belangrijk schrijver is ook zonder meer al sinds jaren Piet van Aken gebleken. In dit laatste boek, en geheel afgezien van de strekking, blijft hij echter naar mijn mening verre onder de maat. De stijl is vol herhaling van dezelfde lege epitheta; de psychologie is conventioneel en het evocatieve vermo-

[p. 259]

gen nihil. De poging, om de landverraders te verheerlijken en de aanhangers van de legale regering als wrede bruten voor te stellen moet ook het creatieve vermogen hebben vervalst. Natuurlijk zijn excessen aan beide kanten voorgekomen. Dit geeft ons nog niet het recht de waarheid eenzijdig te belichten en in een valse schijn te zetten.

Het beste is maar, dit afschuwelijke boek als een waarschuwend symptoom te beschouwen en te hopen dat de voor socialist geldende schrijver Van Aken, niet verstokt, ons nieuwe romans zal schenken die op het peil staan van zijn ouder werk.

V.E. v. Vr.