De Nieuwe Stem. Jaargang 18

Ex Libris

Vestdijk: De held van Temesa. Nijgh & Van Ditmar.

Kiest men uit de ontelbare gezichtspunten waaronder het oeuvre van Vestdijk te benaderen zou zijn dat van de vraagstelling: geengageerde kunst of l'art pour l'art - dan kan men met vreugde Vestdijk beschouwen als een schrijver die schrijft om te schrijven. L'Art pour l'art heeft in ons tijdperk waarin de vangarmen van een humanistisch-sociale levensbeschouwing alles dreigen te usurperen tot een verzamelpot van welwillend nuttigheidsstreven, al veel te lang de ongunstige bijbetekenis gehad van een nutteloos zwelgen in mooie woorden met geen ander doel dan het scheppen van al even nutteloze schoonheid. Maar brengen we deze leuze terug tot zijn letterlijke betekenis, ‘de kunst om de kunst’, is er dan eigenlijk een beter motivering denkbaar voor het artistiek scheppen? Wat de kunstenaar ook wil uitdrukken aan gevoelens, meningen, observaties of meer in het onbewuste liggende processen - het feit dat hij hieraan op artistieke wijze vorm geeft is het enige, geldige en afdoende feit dat hem stempelt tot een kunstenaar en het uitgedrukte tot kunst. In deze wil tot artistieke vormgeving liggen verder alle mogelijkheden besloten van sociaal, moreel, theologisch of ander engagement.

Vestdijk, die het schrijven beoefent als een verheven spel - kinder- en dierpsychologen wijzen ons op de funktie van het spel als levensnoodzaak - heeft ons talrijke uitbeeldingen geschonken van de mens in een of ander engagement. Maar hij vereenzelvigt zich meestal niet met zijn hoofdpersonen, noch met hun streven. Dat heeft hem al eens het verwijt opgeleverd ‘koud’ te zijn. Hij belicht zijn figuren zó verfijnd en indringend, dat het woord ‘cerebraal’

[p. 254]

ook al dikwijls is gevallen. Hij zet zijn mensen neer in een décor, ontdaan van alle goedkope romantiek, zodat ‘banaal’ naast ‘provinciaals, kleinburgerlijk’ etcetera, in dit verband volkomen misbruikte adjektieven, ook regelmatig gehoord worden. De lezers die zich afgestoten voelen door entourage en belichting, leggen zijn boeken na de eerste bladzijden weg en beroven zichzelf daardoor van de kans op de grandioze ervaring: dat de mens die van een afstand wordt geschetst, een overweldigende authenticiteit verkrijgt; dat de schijnbaar verstandelijke doorlichting van het zieleleven tot bescherming van de nerveuze overgevoeligheid van de schrijver de weg vrijmaakt voor het meebeleven van de meest hartverscheurende emoties - en dat de gewoonste Hollandse straat op den duur de werking krijgt van een surrealistisch décor (ook te beleven bij Bordewijk en Willem Brakman).

Niet alleen de hoeveelheid (de regel van Roland Holst dat Vestdijk sneller schrijft dan God kan lezen is wel overbekend) maar ook de veelzijdigheid van onderwerpen en de gevariëerdheid in benaderingswijze maken het ondoenlijk, in kort bestek ook maar een tiende van Vestdijks werk te belichten. Uit de overvloed kies ik dus een betrekkelijk willekeurig voorbeeld waaraan we duidelijk kunnen zien hoe Vestdijk speelt, met zijn stof, met al het menselijke, en met dimensies: een tegenstelling tussen het in 1961 verschenen Een Alpenroman en het recente De held van Temesa. De Alpenroman is het verhaal van de lesbische hartstocht van een getrouwde, rijpe vrouw, voor een Duitse kellnerin. Dit éne motief van de allesomverwerpende passie wordt zo ‘groot’ weergegeven, dat het de hele roman van ruim 400 bladzijden vervult. Dit allesomverwerpende is letterlijk te nemen, de vrouw die door deze hartstocht wordt beheerst antwoordt op een aanmerking dat oud-SS-ers haar wel niets zullen kunnen schelen: ‘Niets, wanneer Hitler nog leefde, en hij gaf mij Anna Brandner terug, dan zou ik hem een bedankbriefje schrijven.’ In deze roman komen natuurlijk ook wel, min of meer geslaagde, bijfiguren voor, maar het hoofdthema van de éne fundamentele hartstocht is op ware grootte, volgens sommigen waarschijnlijk overgroot, uitgewerkt.

In De held van Temesa gebeurt precies het omgekeerde. Daar wordt een onpeilbare rijkdom van motieven samengevat in, curieuze ontdekking, een boek van slechts 367 bladzijden. Als men èrgens de term ‘poly-interpretabel’ zou kunnen gebruiken, dan is het wel voor deze grootse roman, die als ‘historische roman’ maar zeer ontoereikend gekenschetst is.

[p. 255]

De Griekse stad Temesa (waarvan de bekneld-langwerpige vorm in verband wordt gebracht met de wat benauwd-ingetogen aard van haar bewoners) gaat reeds lange tijd gebukt onder het offer dat jaarlijks gebracht moet worden aan de schim van Polites, die in leven metgezel was van Odysseus en in Temesa werd gestenigd omdat hij een meisje had aangerand. Als wraak voor deze steniging komt de schim ieder jaar door zijn graf uit de onderwereld naar boven en moet dan tevreden worden gesteld door de offerdood van een door het lot daartoe aangewezen maagdelijk meisje van veertien of vijftien jaar. Deze Polites zou men kunnen kwalificeren als een soort beschermduivel van de stad. Wordt hij enerzijds ontzaglijk gevreesd, anderzijds acht men het zeer waarschijnlijk dat hij, mits bevredigd, de bewoners van Temesa leidt bij belangrijke ondernemingen. De eredienst wordt geleid door een priester, die het hele jaar bezig is met allerlei desbetreffende werkzaamheden. Op de nacht van de offering sluit de priester zich met het meisje op in het heiligdom bij het graf. Beiden zijn bedwelmd, men neemt aan dat Polites door de gesloten deur het heiligdom binnenkomt en het meisje doodt. De duidelijkste draad die door het verhaal loopt is die van het groeiend verzet tegen de tirannie van Polites, dat manifest wordt als de bokser Euthymos uit Lokroi naar Temesa komt met het plan, de schim van Polites voorgoed te verjagen. Dat lukt hem, in een bepaalde, zeer Vestdijks-betrekkelijke zin. In ieder geval komt er een einde aan de offerandes en de eredienst.

De laatste priester, Plexippos, onder wienst ambtsperiode de verjaging is geschied, vertelt het verhaal. Met Plexippos, hoezeer ook aanvaardbaar als historische figuur, kan de moderne mens zich wonderwel vereenzelvigen. Plexippos, middelaar tussen godheid en mensdom, middelaar tussen het irrationele bovenzinnelijke en de normale werkelijkheid, belichaamt allerlei kanten van de mens. Hij is verstandig en nuchter, en geeft toe dat hij zijn priesterlijke plichten alleen volledig kan vervullen onder een totale bedwelming; zijn nuchterheid is echter niet die van de 19e eeuwse positivist die alleen waarde hecht aan het zintuiglijk waarneembare, maar die van de hedendaagse mens die erkent dat het irrationele een zeer sterke inwerking heeft op ons handelen; ook al zijn de namen die aan dat irrationele wordt gegeven niet de werkelijke namen, ook al slaan de personifikaties slechts op hersenschimmen. Of de legende van Polites wel of niet waar is, of hij wel of niet ‘echt’ door zijn graf naar boven komt, dat is niet van essentiëel belang; het is heel goed mogelijk dat hij slechts een projektie is van de onbewuste angsten en wensen

[p. 256]

van de burgers van Temesa (Polites betekent burger), maar zijn macht bestaat zolang er in hem wordt geloofd. ‘Onder deze waarheid schuilt natuurlijk een andere waarheid, maar hoe deze weer te geven wat Polites betreft?’ schrijft Vestdijk zelf ergens.

Telkens blijft het oog haken aan zinnetjes die volkomen natuurlijk in de loop van het verhaal zijn ingepast; is men eenmaal ‘wakker’ geworden voor de algemenere betekenis die er achter de toch al zo boeiend vertelde gebeurtenissen en scherp geschilderde figuren (o.a. de fascinerende homo politicus, Theagenes) schuilt, dan doen zich voortdurend nieuwe perspektieven voor.

Er wordt buitengewoon veel verteld in dit boek. Over het religieus beleven, over het politieke handelen en de motivering daarvan, over erotiek en huwelijksleven, terwijl er ook elementen van een ‘echt-Griekse’ tragedie doorheen geweven zijn die vooral tegen het eind naar boven komen.

Maar misschien wil Vestdijk wel, dat dit verhaal bovenal gelezen wordt als een spannende geschiedenis met een verrassende ontknoping. Want ook bij het lezen moet het l'art pour l'art-beginsel niet worden onderschat.

Gelukkig hoeven we niet bang te zijn dat Vestdijk in dit met weergaloos meesterschap geschreven boek zijn hoogtepunt bereikt en dús overschreden zou hebben. Er zal wel weer iets totaal anders komen.

Margaretha Ferguson

Ontvangen boeken

Dr. J. Weima, Psychologie van het antipapisme. Paul Brand.

K. van 't Reve: Russisch voor beginners. G.A. v. Oorschot.

Jaap Harten, Het spoor van de gele keizer. Nijgh & v. Ditmar.

Hugues Pernath, Instrumentarium voor een winter. De Bezige Bij.

W. Hussem, Lente in de herfst. Idem.

Sybren Polet, Geboorte-stad/Lady Godiva op scooter. Idem.

Bert Schierbeek, Ezel mijn bewoner. Idem.

Harry Ikink, Samuel Wasseli. Idem.

Jan Vrijman, De werkelijkheid van Karel Appel. Idem.

Jacques den Haan, Milleriana. Idem.

L.W.R. Wenckebach, Amsterdam omstreeks 1900. Idem.

Vondel Hervonden. Wereldbibliotheek.

Prof. Dr. J.J. Poortman, Immanuel Kant en de parapsychologie. Uitg. Theosofische Vereniging.

Het rapport aan het volk: De Nucleaire Oorlog.

Helmut Homeyer, Vergessen - aber nicht verjährt. Schriftenreihe der Kölnischen Gesellschaft.