De Nieuwe Stem. Jaargang 18

[p. 247]

Nieuwe Japanse literatuur in Nederlandse vertaling

C. Ouwehand, de vertaler van de roman De duizend kraanvogels van de hedendaagse japanse schrijver Yasunari Kawabata, heeft bij dezelfde uitgever (De Tijdstroom - Lochem) een vertaling van werk van deze zelfde schrijver doen verschijnen.

Het is de roman Sneeuwland (Yukiguni) die Kawabata - zoals zeer gebruikelijk bij japanse auteurs - in afleveringen van literaire tijdschriften heeft gepubliceerd. In 1935 begonnen, vond de onderhavige roman zijn definitieve vorm in 1947. Een en ander over auteur en werk kan men lezen in de inleiding waarmee de vertaler de lezer een eindweegs tegemoetkomt bij het begrijpen van een misschien vreemde wereld.

Als De duizend kraanvogels is dit verhaal, waarin een man en twee vrouwen elkaar in een wintersportplaats in de japanse bergen ontmoeten, geschreven in een vorm die men ten onzent die van de ‘kleine roman’ zou noemen. Een literaire vorm, die met die van de novelle getypeerd wordt door bondigheid, toespitsing op de grote lijn van het gebeuren, met uitsluiting van beschrijvingen en uitweidingen die niet direct tot de ontwikkeling van dit gebeuren bijdragen. Dit geldt voor de roman van Kawabata met dien verstande dat men de nadruk niet moet zoeken in ‘een gebeuren’, maar meer in een beeld, namelijk dat van het sneeuwland met daarin zich bewegende en als sneeuw met elkaar vluchtig in contact komende personen. Een vergelijking met een impressionistisch schilderij, waarbij de instinctieve keuze van de schilder - wat hij aanneemt uit de werkelijkheid en wat hij weglaat, wat hij naar de voorgrond brengt en wat hij naar de achtergrond schuift - een grote rol speelt, zou hier misschien op zijn plaats zijn. Het is de vaste hand van de boogschutter, die het doel treft zonder er zelfs maar naar te kijken, de hand, die de penseel hanteert op rijstpapier dat geen retouche mogelijk maakt, die men aantreft in deze roman en die er misschien nog het meest japans karakter aan verleent. Want afgezien van kimono's, matten in plaats van bedden en houtskoolkachels in plaats van centrale verwarming, zijn de emoties en problemen die in dit boek ter sprake komen niet typisch japans, in

[p. 248]

tegendeel, het zichzelf voortdurend rekenschap vragen, het aarzelend en bang voor teleurstellingen zoeken naar de geliefde, het ondermijnende bewustzijn van het ephemere en broze van menselijke banden is zeer eigentijds en van onze westerse wereld.

Het mag waar zijn dat de japanse literatuur in haar huidige vorm pas door het contact met het Westen tot stand is gekomen, deze vaste hand, die een grote, bewuste training vooronderstelt, om te komen tot een onbewuste zekerheid, komt direct voort uit een oorspronkelijk japans beleven.

Zo moet men, volgens mij, deze roman van Kawabata lezen, niet zozeer bedacht op exotische en buitenissige emoties of gebeurtenissen, maar met een open oog voor de snelle, rake en toch lichte bewegingen waarmee Kawabata emoties in uiterlijke, vaak natuurbeschrijvingen, kan verbeelden, hetgeen zozeer bekend is uit de haiku's. Eén passage waarin Kawabata zijn benaderingswijze op niet mis te verstane wijze onder woorden brengt, zij hier vermeld: ‘Ver van haar weg, moest hij steeds aan Komako denken; nu hij dicht bij haar was, omringde hem die droomsfeer, waar zijn hunkering naar de menselijke huid én die aantrekkingskracht van de bergen beide in werden opgenomen.’

Het vaak voorkomende kanashimi-effect, het een bijna religieuze huiver verwekkende, dat teweeggebracht wordt door het samenbrengen van tegenstellingen - het verrukkend-wonderlijke en het verdervend-rampzalige naast elkaar, zoals Ouwehand het aanduidt - moge de lezer misschien bekend zijn uit de film Rashomon, nl. wanneer de onteerde samurai doodstil in eigen leed verzonken aan een boom gebonden zit, terwijl de schaduwen der dansende blaadjes op zijn roerloze gestalte zijn geestelijke dood accentueren. Moge dit omwille van de symboliek gebruik maken van bewegende blaadjes en, zoals in het boek, van weerspiegelende treinraampjes en witte hennepen weefsels ons westerlingen misschien wat overleefd aandoen, men mag het een van oudsher in concrete beelden denkend volk als de Japanners niet euvel duiden, het integendeel waarderen als een eigen zienswijze.

Wij moeten de heer Ouwehand dankbaar zijn voor de verantwoorde wijze waarop hij ons in dit verzorgde en rijkelijk van voetnoten en eigen foto's voorziene boek opnieuw kennis doet maken met een schrijver die door instinct en traditie weet hoezeer mens en natuur, ondanks alles, nog verbonden zijn.

*

[p. 249]

De serie ‘Meesters der.... vertelkunst’, uitgegeven door J.M. Meulenhoff te Amsterdam, werd kortgeleden verrijkt door een bundel japanse verhalen, samengesteld en vertaald - ten dele uit het origineel, ten dele uit het Engels, Frans en Duits - door Jef Last.

Het is een zeer heterogene bundel geworden, waarin slechts schrijvers uit de periode na de doorbreking van het japanse isolement (midden negentiende eeuw) door westerse mogendheden, aan het woord komen. Behalve door de literaire waarde van de naar inhoud en stijl zozeer uiteenlopende verhalen, die gezamenlijk de fictie als zou Japan een land van massale uniformiteit zijn, weerleggen, boeit deze bundel door de kijk die hij biedt op de wijze waarop Japan - op de grens tussen oude feodale levensgewoonten en een modern democratisch bestel - het nieuwe heeft weten te incorporeren zonder het oude geheel te verliezen. Dat veel van deze schrijvers, na een eerste periode van kritiekloze bewondering voor een superieur gewaande cultuur, tijdens welke men vertaalde wat men in handen kreeg, tot een persoonlijke verwerking en een eigen creativiteit kwamen - dit in onderscheid met andere opengebroken landen - wordt al lezend steeds duidelijker. Ook zonder enige voorkennis van recente japanse geschiedenis of literaire stromingen, kan men zuiver en alleen door de kracht van deze verhalen gevoel krijgen voor hetgeen er zich in het japanse gedachte- en gevoelsleven heeft afgespeeld en nog afspeelt.

Al in de eerste verhalen van Shiga Naoya, Mooier dan Gide en Wedergeboorte, treffen enerzijds de door rijpheid en humor verkregen afstand van de schrijver ten opzichte van het nieuwe (Gide) en het oude (de reïncarnatiegedachte) en anderzijds diens gevoeligheid zonder enige sentimentaliteit.

In Sawan op het dak van Iboese Masoeji komt men nog ten volle onder de bekoring van de oud-japanse kunst op een onopvallende wijze eigen onmacht en heimwee te verbeelden in gegevens uit de natuur (in dit geval een gewonde eendvogel, niet bij machte zijn soortgenoten in hun vlucht te volgen). Ook het volgende verhaal De zwarte kater van Kensaka Shimadoe is hier een voorbeeld van.

Een verhaal als dat van Foejimori Seikichi De man die niet applaudisseerde doet denken aan een satire van Sostchenko.

Dan zijn er vertellingen als Broer en de oude gedienstige van Natsoeme Shozeki en Verloren Slag van Tokoenaga Soenao, die de veranderende maatschappelijke omstandigheden weerspiegelen, het

[p. 250]

algemeen menselijke Onze lieve ouden van dagen van Niwa Foemio, twee bondige vertellingen van Akoetagawa Ryonosoeké, de schrijver van de novelle Rashomon, natuurlijk enkele episoden (in dit geval authentieke beschrijvingen van ooggetuigen opgetekend door de schrijver Agawa Hiroyuki) van de aanval op Hiroshima, een verhaal van de reeds besproken Kawabata Yasoenari, zowaar een op een vijftiende-eeuws No-drama teruggaand toneelstuk, dat bijna ‘experimenteel’ aandoet en nog andere.

Al met al een zeer lezenswaardige, gevarieerde en leerzame bundel, vertaald door een schrijver, die in de loop van zijn leven bewezen heeft het dichterlijke zowel als het realistische proza te beheersen.

M. Ondei

Junichiro Tanizaki: De sleutel. Vertaling M. Coutinho, De Bezige Bij, 1962.

In 1910, toen de Japanse literatuur nog geheel en al onder de invloed stond van het Franse naturalisme, publiceerde de destijds 24-jarige Tanizaki Joenichiro in een klein kunsttijdschrift het verhaal ‘Irrezoemi’ (Tatoeage), dat evenals zijn tweede novelle ‘Een giraffe’ onmiddellijk de aandacht trok. Veelal oordeelt men, dat hiermede de periode van de neo-romantiek in Japan ingeluid werd.

In ‘Tatoeage’ is de held een jonge kunstenaar, die voor zijn schilderijen geen beter materiaal kent dan de levende menselijke huid. Hoe meer pijn zijn slachtoffers bij deze versiering lijden, des te groter zijn zijn kunst en... zijn verrukking. Tenslotte krijgt hij het meisje te behandelen, dat hem reeds lang door haar schone lichaamsvormen getart heeft. Nadat hij haar het beeld heeft laten zien van een Chinese prinses, die onbewogen toekijkt bij het onthoofden van haar minnaars, bedwelmt hij haar en tatoueert op haar rug een spin. Het sadisme van de prinses schijnt door de bewegende poten van de spin in haar bloed geperst te worden. Als zij weer tot bewustzijn komt, wordt hij zelf haar eerste slachtoffer.

Hoewel dit verhaal aan gruwelijke oud-Japanse houtsneden en bepaalde scènes uit het Kaboeki theater herinnert, is men toch niet verwonderd te vernemen, dat Tanizaki, toen hij dit schreef, een geestdriftig lezer was van Poe en Oscar Wilde.

Dit Baudelairiaanse ‘satanisme’ is in zijn latere grote werken

[p. 251]

(‘Zij zitten graag op netels’, ‘De Shoenkin saga’, ‘De gezusters Makioka’ en andere, milder, verstild, maar nooit afwezig, en vormt ook de ondergrond van zijn laatste roman ‘De Sleutel’. Van de magnifieke film naar dit boek, die ik enkele jaren geleden in Tokio zag, herinner ik mij behalve de prachtige gedempte kleuren (zo heel anders dan die van de Japanse historische films), en het macabere einde met de begrafenissen der hele familie, dat zowel aan de New Yorker als aan René Claire deed denken, vóór alles het verknepen lachje, waarmee de hoofdpersoon in haar mouw bijt, als het haar gelukt is haar oudere echtgenoot sexueel nog eenmaal zo ver op te jutten, dat hij aan een beroerte sterft.

Dat is natuurlijk een prachtig pornografisch gegeven, en men zou ‘De sleutel’ dan ook precies met evenveel, of even weinig recht een pornografische roman kunnen noemen, als het oeuvre van de zeventiende eeuwse grootmeester van het Japanse realisme, Ihara Saikakoe, of zelfs het grote klassieke erotische epos uit de 11e eeuw, de Genji-saga, die, ook al weer niet toevallig, door Tanazaki op onovertrefbare wijze in het modern Japans bewerkt is.

Een ‘pornografie’, die berust op het niet onderscheiden tussen liefde en lust, en op die openhartige natuurlijkheid, waarmee een Japans kamermeisje uw badkamer binnenkomt, om u even lekker droog te wrijven en te masseren.

Maar er schuilt achter deze ‘pornografie’, toch nog heel wat meer en anders dan wat men in de werken van Miller pleegt te vinden, die Tanazaki m.i. op valse grondslag bewondert.

In ‘De moeder van kapitein Shigemoto’, dat door de Japanse kritiek over het algemeen hoger aangeslagen wordt dan ‘De sleutel’, komt de aangrijpende scène voor van de achtjarige Shigemoto, die midden in de nacht zijn 80-jarige vader heimelijk volgt op diens weg naar een verlaten kerkhof, waar de oude man het reeds in verregaande staat van ontbinding verkerende lijk van zijn jonge vrouw opgraaft en daarbij uren lang blijft zitten.

Uit een gesprek, dat vader en zoon daarna hebben, blijkt, dat dit bedoeld is, als een soort Boedhistische exercitie van de vader, met het doel zich zozeer van het wezen der wereld als verrotting en vergankelijkheid te doordringen, dat hij daardoor zijn brandende verlangen naar haar lichaam, en zijn woede over haar desertie in de dood, zal kunnen vergeten.

Het valt echter zeer te betwijfelen of hij hierin slaagt, want later hoort de zoon hem in de kamer, waar zijn vader iedere nacht placht te bidden en te mediteren, woeste liefdesgedichten zingen, en kort voor zijn vaders dood vindt men er de leeggedronken sake-flessen. Maar zo de vader deze weg der verlossing niet ge-

[p. 252]

lukt is, blijkt toch uit heiligenverhalen, dat anderen hier wel geslaagd zijn.

Zo blijft de gehele geschiedenis tenslotte in een vage twijfel hangen, als die in de ‘donkere kamer van Damocles’, en het is een dergelijke geraffineerd volgehouden twijfel: .....hebben zij elkanders dagboek al dan niet gelezen,.... die de schijnbaar pornografische geschiedenis van ‘De Sleutel’ verheft tot een groot kunstwerk.

Nog afgezien van het feit dat die ‘lichamelijke angst voor de al te grote schoonheid van het sensuele leven, dat voor hem steeds identiek was met de kunst’, dit verhaal ver boven het bedenksel uit verheft tot belevenis van een thans zélf tachtigjarige, die nog niets van zijn vitaliteit en zijn aanbidding voor vrouwelijk schoon heeft verloren.

Tanizaki Joenichiro is een van die vier grote reuzen der moderne Japanse letterkunde (Shiga Naoya, Nagai Kafoe, Kawabata Yasonari), wier wortels nog tot in de vorige eeuw reiken en wier kruinen nog steeds het hele overige woud overschaduwen. Wanneer de Zweedse academie niet zo verschrikkelijk van haar eigen moed met Tagore geschrokken was, had één van hen reeds lang de Nobel-prijs moeten hebben.

Thans, helemaal op het einde van hun lange leven, maken Nederlandse uitgevers ons eindelijk op het werk van twee hunner opmerkzaam. Het is een beetje vreemd, en misschien niet helemaal eerlijk, dat de Bezige Bij als vertaler een zekere M. Coutinho vermeldt, zonder er bij te schrijven of deze uit het Japans of uit een andere taal vertaald heeft. Dat laatste zou helemaal niet erg zijn, des te minder daar de vertaling op zichzelf goed is.

Slechts het toeval wil, dat Nederland in de persoon van de heer C. Ouwehand iemand bezit, die zowel japanoloog als kunstenaar is, en waarschijnlijk uit hoofde van zijn betrekking bij het ethnografisch museum in Leiden ook nog in staat is zijn meesterlijke vertalingen van Kawabata Yasoenari op te vatten als deel van zijn studie.

Zij zijn een geschenk aan het Nederlandse volk, want dat enige Nederlandse uitgeverij bereid of in staat zou zijn dergelijk werk ook slechts bij benadering equivalent te honoreren, schijnt mij uitgesloten.

Maar ook de heer Ouwehand kan waarschijnlijk niet meer dan één zo'n roman per jaar vertalen.

Daarom zou het buitengewoon prettig zijn, wanneeer de Bezige Bij in de komende jaren, al was het dan slechts in een derde- of vierdehandse vertaling, nog enkele werken van Tanizaki Joenichiro ter kennis van het Nederlandse publiek zou brengen. Om maar

[p. 253]

enkele namen te noemen: ‘De demon, de geschiedenis van de Hosei tempel’, ‘De liefde van een idioot’. ‘Vriendelijke Sneeuw’, ‘De moeder van kapitein Shigemoto’, of ‘Zij zitten graag op netels’.

In afwachting echter zijn wij voor deze ‘sleutel’ tot Tanizaki's rijke schatkamer reeds van harte dankbaar.

Jef Last