De Nieuwe Stem. Jaargang 18

Buitenlandse kroniek
Th. van Tijn

Het Midden-Oosten blijft een kruitvat

Kort op elkaar volgden enkele militaire staatsgrepen in het Midden-Oosten: de Imam van Jemen verdreven (hij kon zijn in puin geschoten paleis nog ontvluchten en voert nu een woestijnoorlog met behulp van nomadenstammen en Saoedie-Arabische wapenen); premier Kassem van Irak belegerd in zijn ministerie van defensie te Bagdad, uit welks puinhoop hij in handen van het exekutiepeleton liep; en tenslotte in Damaskus een onbloedige omwenteling, die een gematigde Syrische herhaling van het Iraakse drama lijkt. Wat is van dit alles de betekenis?

Jemen.

Progressief is de omwenteling in Jemen; daarvoor was niet veel nodig: elke verandering moest daar wel

[p. 196]

een verbetering zijn. Wat er gebeurde is herhaaldelijk vertoond. Een archaïsche samenleving komt in aanraking met de moderne wereld; de vorst sluit zijn volk zoveel mogelijk van alle modernisme af, maar moderniseert zijn machtsapparaat in technisch opzicht, zowel om staande te kunnen blijven tegenover de naburen als om zijn binnenlandse positie te versterken. De enige ‘modernen’, in technisch opzicht en omdat zij hun kennis en opleiding in het buitenland of via buitenlandse instrukteurs moeten opdoen, zijn de legerofficieren. Zij nemen de macht in handen met de machtsmiddelen die zij ontvingen en hebben als doel: de modernisering van de krijgstechniek naar de ekonomische struktuur over te brengen, om het land te versterken, vooral tegenover de buitenwereld. Tegenover het volk zijn zij paternalistisch. Zij doen er in de strijd tegen de koning een zo beperkt mogelijk beroep op, maar onderdrukken elke uiting van zelfstandige volkswil. Het land was een bedelaarskolonie, het moet worden tot een modern legerkamp: getraind, bewapend, centralistisch en gedisciplineerd.

Het voorbeeld in het Nabije Oosten is Nasser. Hij bewees ver te kunnen gaan in de strijd tegen de oude imperialistische heersers: zo bij de nationalisatie van het Suezkanaal en verder in het algemeen door de nationalisatie van het buitenlandse bedrijfswezen. Hij kon daarbij profiteren van de verzwakking van de Westeuropese koloniale mogendheden en van de rivaliteit van Amerika en Rusland. Voor de Jemenitische kolonels is hij een onwaardeerbare steun, omdat hij met zijn hulp het mogelijk maakt de Imam en zijn woestijngarde op een afstand te houden zonder het volk der steden te bewapenen.

Interessant is de reaktie der westelijke mogendheden op de Jemenitische omwenteling. De Engelsen weigeren het nieuwe regiem te erkennen zoals zij ook weigerden met Nasser tot een vergelijk te komen, totdat zij hun nederlaag moesten erkennen. Hun kroonkolonie Aden met bijbehorende Sjeikdommen (eigenlijk ook verder de gehele franje langs de Indische Oceaan en de Perzische Golf, met hier en daar

[p. 197]

kostelijke oliebronnen) wordt door de Jemenitische omwenteling bedreigd. Op directe wijze doordat het Adense proletariaat grotendeels van Jemenitische afkomst is en via zijn vakbonden in heftige oppositie staat tegen de reaktionaire Britse federatieplannen in dit gebied, - op indirecte wijze doordat het Jemenitische voorbeeld in alle sjeikdommen navolging zou kunnen vinden.

Amerika's politiek.

De Amerikanen daarentegen erkenden het nieuwe regiem snel. Al sinds de tweede wereldoorlog proberen de Amerikanen van de nationalistische bewegingen in de koloniale landen te profiteren door via de nieuwe nationale, burgerlijke machtsgroepen de oude kolonialen uit West-Europa te vervangen, daarbij menende dat hun enorme gewicht, financieel en militair, hen practisch tot protector van de nieuwe staten zou maken. Bij die tactiek speelde en speelt de worsteling tegen het kommunisme een grote rol. Door druk, dikwijls via de Verenigde Naties uitgespeeld, beperkten zij voor zover mogelijk het oud-koloniale verzet, zodat de koloniale volkeren ook geen radikale verzetsbeweging zouden behoeven te vormen.

Daarbij hebben de Amerikanen wel enige lesjes moeten leren. Tenslotte beheersen zij niet de wereld, maar slechts een deel ervan; als zij meenden bijvoorbeeld Nasser tot hun gevangene te maken via voorwaarden, verbonden aan de financiering van de Assoeandam, dan moesten zij ervaren dat Rusland hun rol, financieel en technisch, kon overnemen. Zij hebben aan de nationalistische bewegingen een veel grotere vrijheid moeten geven dan zij eerst meenden. Amerikaanse protectoraten konden moeilijk gevestigd worden.

Die aanpassing hebben zij in de jaren-'50 stukje bij beetje voltrokken. In het Nasser-regiem zien zij nu de voornaamste stabiliserende factor in de Arabische wereld, en zij zijn bereid er op vérgaande wijze mee samen te werken. De Iraakse omwenteling, on-

[p. 198]

middellijk door Amerika ondersteund, is volgens Franse persberichten voorbereid door kontakten tussen de Amerikaanse geheime dienst, de Egyptische autoriteiten en de Nasser-gezinde militairen in Irak zelf. De Syrische omwenteling is er het verlengstuk van.

De Syrische en Iraakse gevallen zijn veel gecompliceerder dan dat van Jemen, omdat de samenleving in die landen veel meer gedifferentieerd is. Vroegere militaire staatsgrepen, die begonnen zoals eens Nasser in Egypte, verzandden in een spel van evenwicht, in het tegen elkaar uitspelen van vijandelijke sociale groepen. Vooral Kassem is daarin zeer ver gegaan, door bijna elke funktie te verdubbelen: waar een militair zat kwam een kommunist naast. Van modernisering kwam overigens weinig terecht, en voor de kommunistische partij was het enige resultaat, dat zij zich tot na het laatste moment aan het Kassem-regiem vastklampte, ook toen dit de steun van de brede volkslagen waar uit zij voortkwam, en die van het leger waaruit Kassem zelf voortkwam, had verloren. In een orgie van moordpartijen werden de Iraakse kommunisten in de val van Kassem meegesleept.

Stabilisatie blijft onzeker.

Terwijl de Britten bij dit alles zeer gereserveerd bleven, is duidelijk dat de Amerikanen een aktieve politiek bedrijven. Stabilisatie via militaire regiems à la Nasser in hun parool. Daaraan zijn echter moeilijkheden verbonden. Zolang ekonomische en politieke belangen van andere westerse mogendheden gevaar lopen, kunnen zij zich veroorloven soepel te zijn, - met name als de nationalistische kolonels fel antikommunistisch zijn. Maar de reeks van omwentelingen bedreigt ook Saoedie-Arabië, waar de Amerikanen de petroleumbronnen exploiteren. De Amerikanen zullen een gekontroleerde omwenteling in dit koninkrijk niet afkeuren, maar de risiko's dat deze uit de hand zou lopen zijn groot. De Amerikaanse gekleurde diplomaat Ralph Bunche is kort geleden als man van de Verenigde Naties poolshoogte komen nemen en zal

[p. 199]

ongetwijfeld gepoogd hebben, de woestijnoorlog tegen het nieuwe Jemenitische regiem te stuiten door een kompromis: Saoedie-Arabië zal zijn steun aan de verdreven Imam onttrekken, op voorwaarde dat Jemen zal ophouden voor revolutionair centrum op het Arabische schiereiland te spelen en zich in zichzelf zal terugtrekken, - zo ongeveer zullen zijn vredesvoorstellen geluid hebben. Sukses heeft hij nog niet omdat de Jemenieten zich bedreigd blijven voelen door Saoedie-Arabië, en omgekeerd. Stabiliteit is daar nog ver te zoeken.

Van andere aard is het tweede probleem, dat der Koerden. De Koerden van Irak voerden een zeer suksesvolle vrijheidsoorlog, welke één van de voornaamste factoren werd bij de ondermijning van Kassems heerschappij. In de loop der jaren is de leiding van de Koerdische beweging overgegaan van feodale Koerdische hoofden op revolutionaire volksleiders, die in de bevrijde gebieden een agrarische hervorming van formaat hebben doorgevoerd en daarmee onverslaanbaar werden. Aref, Kassems rivaal en opvolger, moest in de eerste dagen van de omwenteling de strijd tegen de Koerden afgelasten, - waarna deze ook de steden in hun gebied bezetten. Zij hebben thans van Bagdad autonomie gekregen, - een autonomie die door het bestaan van het eigen Koerdische bevrijdingsleger ook werkelijke inhoud zal hebben, of het van Bagdad mag of niet.

Maar Koerden met nationale aspiraties leven ook op Syrisch, Turks en Iraans gebied; en boeren met aspiraties naar ingrijpende grondhervorming vindt men in al deze landen te over. De Koerdische overwinning in Irak zal een voorbode zijn van méér. Vooral ook, omdat de zwaar vervolgde Iraakse kommunisten (evenals hun partijgenoten in andere Arabische landen) nu wel verplicht zijn van tactiek te veranderen. Zij hebben tot hun ondergang op Kassem gewed, maar kunnen in geen geval op Aref of de andere ‘Nasseristische’ nieuwe machthebbers wedden. Zij moeten ondergronds een aansluiting zoeken bij het

[p. 200]

volk. Koerdistan kan hun nieuwe uitgangspunt worden.

Daarbij zal de kommunistische beweging van de Arabische landen ook internationaal van koers moeten veranderen. Tot nu toe volgden zij, trouw tot in de dood, de fatale tactiek die Chroesjtsjow van Stalin overnam: steun aan ‘burgerlijke nationalisten’, die naar welgevallen en afwisselend de kommunisten gebruiken of vermoorden. Eens onttrok Mao zich door zijn ‘lange mars’ aan de rampzalige gevolgen van deze tactiek en begon hij in een uithoek van China met agrarische hervormingen, tenslotte van daaruit Tsjang kai-Sjek van het Chinese vasteland verdrijvende, ofschoon tot het laatste toe door Stalin aangemaand met Tsjang tot overeenstemming te komen. Chroesjtsjow blijft op Nasser, Aref c.s. wedden, onafhankelijk van de kommunistenvervolgingen in Egypte, Irak en andere landen. De kommunistische beweging in het Midden-Oosten zal de neiging hebben, na de jongste ervaringen, zich méér op Peking dan op Moskou te oriënteren.

Voortgaande revolutionaire beweging tegen de woestijnvorsten op het Arabische schiereiland en agrarisch-kommunistische opstandige bewegingen in de vruchtbare maansikkel van het Midden-Oosten bedreigen de stabiliteit, die de Amerikanen nu via Nasser en verwante regiems zoeken te vestigen. Het Midden-Oosten blijft een kruitvat.