De Nieuwe Stem. Jaargang 18

[p. 142]

Sybren Polet
Staatssteun en staatsbemoeienis

Er is een tijd geweest dat het nederlands wereldtaal was, vóór het engels en vóór het spaans; het werd, zoals het heet, gesproken op alle wereldzeeën. Als straf voor deze overmoed wordt het vandaag de dag alleen nog maar gebezigd door ongeveer 17 miljoen Nederlanders en Vlamingen, plus, in bastaardvorm, door ruim drie miljoen Zuidafrikaanders.

Nederlandse schrijvers denken er nog wel eens verlekkerd aan, d.w.z. ze dagdromen over de vroegere situatie en het grote taalgebied dat er in besloten had kunnen liggen wanneeer ons bestuursbeleid minder eenzijdig commercieel gericht was geweest. Een ander klein land (Portugal) waarvan de spankracht lang voor de onze verzwakt was, heeft, denken zij, nog altijd een behoorlijk brok taalgebied weten te redden in Zuid-Amerika, wij niet, terwijl wij (de Benelux) nog steeds de vierde handelsmacht ter wereld zijn. (Nederland alléén de negende.) Maar inmiddels zitten zij met de brokken van een klein taalgebied en een beperkt afzetgebied voor hun literaire produkten.

Voor het verspreiden van de eigen taal en kultuur naar buiten hebben de Nederlanden doorgaans weinig oog gehad, maar evenmin voor het behoud naarbinnen. Ook dit laatste is een traditie. De kwalijke invloed van het frans dateert al van heel vroeg en deze dreigt nu, na de Tweede Wereldoorlog, vervangen te worden door een even kwalijke invloed van het anglo-amerikaans. De franse invloed maakte onze rederijkerspoëzie al onleesbaar, de anglo-amerikaanse maakt verschillende hedendaagse vaktalen even onleesbaar en doet zijn invloed in toenemende mate gelden op onze omgangstaal.

[p. 143]

Wij bedienen ons graag van vreemde talen, hoe slecht we ze ook spreken; ja, na de Zeventiende Eeuw werden we er zelfs min of meer toe gedwongen. De Gouden Eeuw was ook wat het nederlands als internationale voertaal betreft onze laatste gouden tijd. Een buitenlandse schatting uit die tijd stelt dat de bevolking van de hollandse kustprovincies op een gegeven moment voor 50% bestond uit buitenlanders van alle mogelijke ras en nationaliteit. Waarschijnlijk is deze schatting overdreven, maar ook als dit zo is blijft het feit, dat het percentage buitenlanders dat hier woonde onevenredig hoog was. En aangezien het hier in hoofdzaak een vaste bevolking betrof, mag aangenomen worden dat deze buitenlanders althans voor een deel onze taal spraken of tenminste haar konden verstaan en lezen.

Maar goed, nu de buitenlanders niet meer in eigen persoon hier willen wonen, halen wij hun boeken hierheen, boeken die wij voor een slavenloon door onze auteurs laten vertalen, zodat zij aan het schrijven in hun eigen taal minder en minder toekomen. Tenzij het de taal van de reklame is. Onze schrijvers ontlenen hun bestaansrecht voor een deel aan andere talen, zij bestaan voor een deel bij de gratie van buitenlandse literatuur.

Dit zijn twee van de (achter)gronden die geleid hebben tot het Schrijversprotest dat de laatste maanden in het middelpunt van de belangstelling staat en waarop de schrijvers o.a. hun beroep op staatssteun baseren. Hieraan moet echter onmiddellijk toegevoegd worden dat ‘het kleine taalgebied’ niet hun voornaamste argument is, want ook in grotere taalgebieden kunnen dichters en ‘moeilijke’ schrijvers niet van hun pen leven, al valt het hun wel gemakkelijker zich van goedbetaalde nevenverdiensten te verzekeren.

Belangrijker is het argument dat de Staat in het algemeen een aktieve kultuurpolitiek hoort te voeren, een kultuurpolitiek die enerzijds de schrijver in staat stelt kultuur te scheppen en die anderzijds het kulturele bezit beschermt en konsolideert. Het kleine taal-

[p. 144]

gebied, dat over 't algemeen kwetsbaarder is dan een groter, maakt het probleem alleen maar dringender, urgenter.

Het is daarom de taak van de staat de belangrijkste uitingen van de kultuur uit het verleden te konserveren en de levende literatuur te stimuleren. Maar wat de staat voornamelijk doet is konserveren, de levende schrijver laat zij alleen de vrijheid te schrijven. Maar vrijheid die niet verwezenlijkt kan worden is geen vrijheid. Een invalide heeft niets aan zijn recht op lopen; hij heeft krukken nodig en hij hoort die krukken te krijgen als hij ze buiten zijn schuld niet kan betalen. Zo heeft de kunstenaar kunstbenen nodig. Een invalide die zijn krukken niet krijgt (of zijn invalidenwagentje in de welvaartsstaat) is geen mens maar een halfmens, een schrijver die niet kan schrijven is geen schrijver, al krijgt hij honderd maal toestemming het te zijn. En wie ondanks alles wel kans ziet te schrijven, maar er niet voor betaald wordt is een onvrije die uitgebuit wordt, een kulturele koelie die afgescheept wordt met een foto in de krant plus een dosis valse romantiek. Over de schade toegebracht aan zijn gezondheid tengevolge van veelvuldige overwerktheid praten we dan maar niet.

Staatssteun dus, geen staatsbemoeienis. Er zijn enkele hardnekkigen, die het verschil hiertussen niet wensen te zien. Want het is merkwaardig dat tientallen beroepen en instellingen van staatswege gesteund worden zonder dat er één stem tegen verheven wordt, maar nauwelijks betreft het de letterkunde of onmiddellijk treedt bij enkelen de bekende ‘bekommernis’ op. Met het oog op Frankrijk en Duitsland gericht, vergeten zij dat wij nog altijd in een democratisch geregeerd land leven. Zij vergeten dat iemand die meent onrecht te zijn aangedaan altijd een beroep kan doen op de volksvertegenwoordiging, evenals op de publieke opinie, die verdeeld ligt over talrijke verschillend gerichte publiciteitsorganen.

En als de vrijheid van meningsuiting nu eens zou verdwijnen voor de publiciteitsorganen en het parle-

[p. 145]

ment zou afgeschaft worden? Wel, het spreekt vanzelf dat dan ieder onafhankelijk schrijversschap zondermeer onmogelijk zou zijn. Het enige dat een schrijver dan kan doen is zich terugtrekken en weer Shakespeare gaan vertalen, zoals dat gebeurt in de oost-europese landen.

Wat echter een stipendiant op dit moment kan overkomen is uitsluitend:

a. er worden voorwaarden gesteld en hij trekt zich terug;

b. de regering houdt het stipendium in omdat zijn werk haar niet aanstaat.

In beide gevallen is de schrijver even ver als toen hij begon. Maar in beide gevallen ook zullen zijn collega's, de volksvertegenwoordiging, de publiciteitsorganen hun stem verheffen, zoals dat gebeurd is toen de minister van O., K. & W. éénmaal na de oorlog eigenmachtig is opgetreden door een reisbeurs te weigeren voor een werk dat hem niet zinde; eenmaal is geprobeerd subsidie te onthouden aan een literair tijdschrift en sindsdien hoedt men er zich voor dezelfde blunders opnieuw te begaan.

Overigens heeft het actiecomité ‘Schrijversprotest’ een afzonderlijke stichting voorgesteld, die op soortgelijke wijze zou moeten funktioneren als de Stichting Z.W.O. Deze stichting zou de stipendia en additionele honoraria moeten toekennen, waardoor staatsinmenging vrijwel uitgesloten is en zeker wat betreft de bemoeienissen met individuele auteurs. Maar ook wanneer deze stichting niet geaksepteerd zou worden, zou de keuze niet in de eerste plaats komen te liggen bij een regeringsinstantie, maar bij een keuze- of ballotagecommissie, die voornamelijk gevormd zal zijn door vertegenwoordigers van de letterkundigen zelf.

Daarom staatssteun (voor wie wil) en geen staatsbemoeienis (omdat niemand dit wil).