De Nieuwe Stem. Jaargang 17

[p. 754]

W.F. Wertheim
De dialektiek en de Europese afwijking

‘De dialektiek van de vooruitgang’, het lange en inhoudrijke opstel waarmee Het onvoltooid verleden opent, trok destijds sterk de aandacht en dat niet alleen in de kring van historici. De idee van een niet rechtlijnig, maar telkens met verspringingen verlopende evolutie en de visie ‘dat op een bepaald punt van ontwikkeling de voorlijkheid als rem’ kon optreden, appelleerde klaarblijkelijk aan een behoefte aan dieper begrip.

Jan Romein zelf had het gevoel, dat hij met de kerngedachte van dit opstel een bijzonder belangrijk verschijnsel in de menselijke evolutie op het spoor was gekomen. Hij verheugde zich, dat hij van de zijde van biologen een bevestiging had gekregen van het door hem beschreven evolutieproces als verwant aan de wijze waarop het zich in de levende natuur openbaart. Ook daar was geconstateerd, dat ontwikkeling in een gespecialiseerde richting betekent een ‘vastlopen en soms doodlopen daarin, zodat tegenwoordig de theorie wel algemeen aanvaard was, dat nieuwe

[p. 755]

soorten zich niet uit de verst gevorderde, maar uit lagere ontwikkelden’. Zijn voldoening over zijn vondst sprak Romein aan het slot van zijn opstel in de volgende woorden uit: ‘Niets immers geeft den mens, die zich op de wereld om hem heen poogt te bezinnen, een zo gave voldoening, dan wanneer hij meent, die wereld met één centrale gedachte te hebben begrepen.’

Des te merkwaardiger is het, dat Romein in zijn vele naoorlogse publikaties niet meer op deze centrale gedachte is terug gekomen - al mag niemand zich beklagen over een gebrek aan rijkdom aan nieuwe fundamentele gedachten in zijn naoorlogs werk. Wat mij in het bijzonder is opgevallen, is dat Romein nooit op het denkbeeld is gekomen de idee van de dialektiek van de vooruitgang op vruchtbare wijze in verband te brengen met zijn na de oorlog in een reeks van publikaties uitgedragen visie op de moderne beschaving als een afwijking van het Algemeen Menselijk Patroon. Toen ik, al heel wat jaren geleden, in een gesprek dit denkbeeld tegenover hem opperde, reageerde Romein niet met de door mij verwachte geestdrift. Ik had het gevoel, dat de dialektiek van de vooruitgang in zijn denken uit het centrum naar een achtergrond van zijn bewustzijn was geschoven en hem nog maar zijdelings beroerde. In zijn ‘Gedachten over de vooruitgang’, het opstel waarmee Carillon der Tijden opent en waarin de historische zowel als de theoretische aspecten van het vooruitgangsbegrip diepgaand worden besproken, heeft Romein de dialektische verspringing volkomen buiten beschouwing gelaten.

En toch lag het zo voor de hand, deze dialektiek in verband te brengen met de verhouding tussen Europa en Azië. Want in zijn opstel over de dialektiek had Romein het probleem gesteld: ‘of niet de achterlijkheid van de Europese, vergeleken bij de Byzantijns-Mohammedaanse kultuurkring verantwoordelijk gesteld moest worden voor de voorsprong, die Europa door het kapitalisme verkreeg’. ‘De Europese achterstand werd een voorsprong, de Arabische voorsprong achterstand.’

[p. 756]

En ook in de verhouding van het Westen tot China oppert Romein de onderstelling, ‘dat de reeds zo vroeg bereikte voortreffelijkheid van het Chinese schrift een remmende invloed op de verdere ontwikkeling’ heeft gehad.

Het heeft mij getroffen, dat Romein nooit - althans voorzover mij bekend - expliciet de konsekwentie van deze gedachtengang voor de huidige verhouding tussen het Westen en Azië heeft getrokken. Hij was zich volkomen bewust - het is een van de centrale gedachten van zijn magnum opus, dat helaas posthuum zal verschijnen - dat West-Europa omstreeks 1900 op het toppunt van zijn macht stond, en daarna zijn voorsprong moest prijsgeven aan andere, jongere machten. In de slotpagina's van zijn Aera van Europa schrijft hij: ‘Omstreeks 1900 komt voor de meesten volkomen onverwacht, voor de meesten ook in de vermomming van een tijdelijke inzinking, de omslag.’ ‘Twee mogendheden, beide ontsproten aan de Europese geest - de Verenigde Staten en de Sowjet-Unie - groeiden Europa boven het hoofd - en het leeft voort in de schaduw van de gekruiste zwaarden dier twee groten.’

Voorzover het om Rusland ging, had Romein al in zijn Dialektiek-opstel blijk gegeven de snelle modernisering die volgde op de revolutie van 1917 te zien als een ‘premie op achterlijkheid’. Maar hij trekt de lijn niet door naar de huidige ontwikkelingen in Azië - hoeveel begrip hij ook had voor de groeiende betekenis van Azië in het wereldgeheel, en hoe open hij ook stond voor de dynamische krachten die zich daar openbaren, getuige de titel van zijn boek: De eeuw van Azië.

Op de een of andere manier kwam hij in zijn analyse, naar het schijnt, niet verder dan tot de vaststelling op een van de laatste bladzijden van De Eeuw van Azië dat ‘de afwijking van het Algemeen Menselijk Patroon, die wij westerse beschaving noemen, in wezen over de gehele wereld verspreid is geraakt.’ En in de slotalinea van Aera van Europa werkt hij deze gedachte iets verder uit: ‘Door deze ontwikke-

[p. 757]

ling heeft echter de “afwijking” in beginsel opgehouden een “afwijking” te zijn. Van Europa zelf uit, maar niet minder van Amerika en de Sowjet-Unie uit, is zij immers in beginsel door de hele wereld aanvaard. Van puur Europees standpunt bekeken kan het een zegen blijken. Als immers door het algemeenworden der afwijking op de duur ook in feite geen afwijking meer zal bestaan, zullen de delen der wereld elkaar kunnen naderen op voet van gelijkheid en uit die nadering, met behoud van het eigene, maar niet langer afwijkende, de wereldfederatie ontstaan, welke uiteindelijk de enige waarborg voor vrede en welvaart kan bieden.’ En ook in de voorrede tot dit werk vervolgt hij het toekomstbeeld niet verder dan tot deze gelijkschakeling van de Europese afwijking tot - ja waartoe? - eigenlijk tot een nieuw Algemeen Menselijk Patroon!

Maar waarom zouden wij ook dit proces van verbreiding van de ‘Europese afwijking’ niet dialektisch kunnen doorlichten? Het is verleidelijk ook in deze verbreiding, in deze voortgaande evolutie, het element van verspringing op te sporen. In tegenstelling tot de profeten die mislukking van het Russisch experiment voorspelden ‘omdat de burgerlijk-kapitalistische faze er was overgeslagen’, had Romein al ingezien dat ‘veeleer in dat (betrekkelijk) overslaan de voorwaarde voor het sukses’ was gelegen. Welnu, wat ligt meer voor de hand dan de gedachte, dat de eigenlijk al sinds 1949 begonnen ‘grote sprong vooruit’ in China van een nog lager niveau af begonnen - misschien wel tot dusver de grootste sprongmutatie uit de evolutie der mensheid - dit land op een punt zal kunnen brengen, alweer gelegen voorbij dat wat de Russen in hun stormachtige revolutie hadden bereikt? In wezen zegt Romein hetzelfde, wanneer hij in ‘China in World History’ stelt, dat China minimaal in twintig en maximaal in dertig jaar geïndustrialiseerd zal zijn tot zulk een hoogte dat het zal worden ‘the biggest power in the Far East and, may be, even in the world in general’ (Comprendre no. 19, p. 92).

En waarom zou daarna het element van menselijke

[p. 758]

evolutie niet kunnen verspringen naar een ander achtergebleven gebied, bij voorbeeld India?

Evenmin als de heerschappij van het Algemeen Menselijk Patroon een hoge mate van differentiatie en dynamiek uitsloot, behoeft de verbreiding van de ‘afwijking’ tot een egalisatie, tot een ‘gelijkschakeling’ te leiden.

Ook voor West-Europa opent deze visie beloften. Hoe meer wij bezig zijn achtergebleven gebied te worden - al was het alleen maar doordat zo velen bij ons hun ogen sluiten voor wat zich in Azië en elders in de wereld afspeelt - hoe groter de kans, dat ook wij weer eens, te gelegener tijd, aan de beurt zullen komen voor een nieuwe sprong voorwaarts.

Dat niet iedere toestand van achterlijkheid een voorsprong verschaft, en dat de voorwaarden voor een verspringing nadere analyse behoeven, spreekt overigens vanzelf. Er zal soms zelfs een neiging bestaan, nadat de sprong eenmaal suksesvol is volbracht, de kloof die verleden van heden scheidde kleiner te zien dan hij was en daardoor, retrospectief, de continuïteit in het historisch besef van een volk sterker te accentueren dan de breuk met het verleden.

Daarom is het helemaal niet uitgesloten dat Aziatische geschiedschrijvers van de eenentwintigste eeuw de modernisering van hun land volstrekt niet meer in de eerste plaats zullen toeschrijven aan ontlening uit het Westen, in de zin van een verbreiding over de gehele wereld van een in West-Europa ontstane ‘afwijking’, maar de nadruk zullen leggen op het interne en autonome karakter van dat moderniseringsproces.

Ik geloof, dat een visie op het wereldgebeuren als op een doorgaand dynamisch proces, waarin niet ‘dognatj’ (inhalen) maar ‘peregnatj’ (voorbijstreven) de typische vorm is waarin de evolutie zich voltrekt, ons ook een dieper inzicht kan verschaffen in het tijdsbegrip in de geschiedenis. Bij iedere herhaling van een historisch proces bestaat de tendentie om het tempo te versnellen; de tweede editie is gewoonlijk tevens een verbeterde uitgave van het oorspronkelijk model.

[p. 759]

De mensheid leert van haar ervaring; maar de lessen worden niet geleerd door degene die de ervaring zelf beleeft, maar als regel door de buurman; zoals het tweede - en a fortiori ieder volgend - kind het onvergelijkelijk makkelijker heeft dan het eerste. De ‘short-cut’ naar een nieuwe fase - bij voorbeeld van prae-kapitalistisch naar post-kapitalistisch - is wel verre van een onmogelijkheid te zijn, juist typerend voor de wijze waarop historische processen zich afspelen, met een overslaan van tal van omwegen en kronkelwegen die onontkoombaar waren in het oorspronkelijk model dat het perspectief naar een nieuwe toekomst opende.

Ik heb zo het gevoel, dat Jan Romein de dialektiek, daarin bestaande dat een discipel en bewonderaar, aangrijpend bij een vroeger stadium in zijn levenswerk, dit tracht te brengen voorbij het punt waar hij zelf was aangeland, had kunnen appreciëren. Want hij heeft nooit willen doceren, in een kant en klaar systeem, maar alleen bevruchten.

In deze geest heeft de redaktie van De Nieuwe Stem in deze speciaal aan Jan Romein gewijde afleveringen hem het hoogste tribuut willen brengen, waarover de erfgenamen van een grote geest beschikken: voortzetting van zijn werk, met alle dialektiek die dit begrip inhoudt.