De Nieuwe Stem. Jaargang 17

[p. 684]

J. Dhont
[Herinneringen aan Jan Romein]

Over machtige persoonlijkheden kan men moeilijk anders dan in banale bewoordingen schrijven. Ze belichamen immers ‘deugden’ die ons van jongsaf voor de geest worden gehouden, in onszelf helemaal niet worden verwezenlijkt, in anderen heel weinig, en daardoor merkwaardig vroeg hol en afgezaagd klinken. Ikzelf heb met Jan Romein heel weinig onmiddellijke betrekkingen gehad. Enkele brieven, eenmaal een gehele avond, eenmaal een lezing die ik bijwoonde. Maar dat alles kwam lang, heel lang nadat Jan Romein in de geesteswereld waarin ik leefde voor een profeet en als legende gold. Merkwaardigerwijze kan ik precies zeggen in welke omstandigheden ik het eerst de naam hoorde ‘een polygraaf, naar men mij verzekert’, was het oordeel van een mijner statigste professoren. Het woord polygraaf trof mij toen. Niet veel later - ik spreek hier over mijn eerste studentenjaren - dook ik hals over kop in zeer radicale sociale bewegingen en daar was het dat ik de naam van Romein steeds opnieuw hoorde noemen. Er zit iets zonderlings in het lot van sommige boeken. De uitwerking als sociaal-bewustmakende lectuur van ‘Le Juif Errant’ is iets dat men niet kan geloven als men het niet steeds opnieuw bevestigd ziet. ‘Machten van dezen tijd’ heeft stellig niet veel gemeen met Eugène Sue's meest gelezen feuilleton, maar het heeft toch dit, dat het een merkwaardig verlossende taak heeft vervuld. In dat linkse segment van de studentenwereld uit de jaren dertig was men verondersteld het te kennen, en ik heb vastgesteld dat tot heden toe, dertig jaar later bijna, het nog vaak te voorschijn komt onder de voorstellen tot lectuur welke mijn studenten me doen. Ikzelf heb, om de waarheid te zeggen, geen herinnering meer aan die lectuur, maar des te sterker aan de legende van dat boek dat algemeen verondersteld was ons de sleutels tot het begrip van het wereldgebeuren ter hand te stellen. Ik heb, veel later, historicus Romein leren waarderen, nadien nog, de man leren kennen en, waarom het niet zeggen, meer genegenheid voor hem opge-

[p. 685]

vat dan voor om het even welke andere historicus. Toch blijft m.i. Romeins grootste betekenis die van die nog jonge man - ik heb eerst veel later beseft hoe jong de schrijver van ‘Machten van dezen Tijd’ was - die voor een naar verklaringen hunkerende generatie zijn waarheid ten beste gaf, een waarheid, die gretig werd afgenomen.

Ik zal Romein waarschijnlijk het eerst persoonlijk hebben ontmoet op een lezing die hij te Gent gaf over Huizinga. Hij verkondigde daar met klem, dat Huizinga geen groot denker was. Een kilte ging door de zaal want Huizinga is een typisch geestelijk product voor de bourgeois: het geeft hem de indruk dat hij in staat is diepzinnige gedachten met zijn geest te vatten, een uiterst comfortabele indruk voor een bourgeois. Ik was toen een zeer jong docent, maar herinner me nog levendig ‘le silence embarrassé’ waarmee Romein door zijn collega's na de lezing begroet werd. Mij had hij met die ene zin veroverd, niet dat ik geheel instemde met zijn lezing: Huizinga heeft m.i. enkele pareltjes geschreven, maar dat zijn dan juist niet de werken waar iedereen de mond van vol heeft. Maar ik was me maar al te pijnlijk bewust dat er tot in de ‘geleerde’ milieus toen een Huizinga-snobisme bestond en het was heerlijk dit te zien leegprikken.

Ik leef weinig mee met de ‘historische wereld’ en heb genoeg aan mijn eigen gevechten om die van andere niet mee te strijden. Ik heb dus slechts op afstand de hevige polemieken meegemaakt die nadien onder Hollandse historici zijn uitgebroken rond de persoon en de opvattingen van Romein. Ik weet ook helemaal niet hoe hij daar intiem op gereageerd heeft. De ene, enkele keer, dat ik een heerlijke avond met hem heb doorgebracht, spraken we over heel andere dingen. Het levendigst herinner ik me hoe hij me de uitwerking schilderde van het nieuws van de Russische revolutie op de mensen van zijn leeftijd, in volle oorlog in het rustige Holland. Waarom werd Jan Romein zo aangevochten? Het antwoord is, geloof ik, dat hij zelfstandig wilde denken, en dat vergeeft geen enkel milieu, bovenal niet misschien, de historische wereld.