De Nieuwe Stem. Jaargang 17

[p. 679]

G.J. Resink
In de ban van Romein

Langs vierderlei weg is de Indonesische intelligentsia en zijn in het bijzonder haar historici in de ban van Romein gekomen.

Reeds voor de oorlog moet de socialist en marxistische ideoloog Romein hen aangetrokken hebben. Zijn Machten van deze Tijd was toen een bekend boek en zijn socialistische ideeën moeten toen al indruk gemaakt hebben, niet alleen omdat de belangrijkste politieke partijen en stromingen altijd wel enige socialistische geloofsartikelen beleden, maar vooral ook omdat Romein een politiek toekomstperspectief voor ogen stond, waarin voor een mogelijk onafhankelijk Indonesië plaats was en welk perspectief hij dus met de grote meerderheid der intelligentsia deelde. In de afgelopen jaren is hij deze visie trouw gebleven in het pleit om wat in het Indonesisch Irian Barat heet en hij is naar men mag hopen gestorven in de verwachting, dat er misschien toch nog een vergelijk bereikt en daarmede een vriendschap hersteld zou kunnen worden, die hij zelf in het belang van Nederland en Indonesië beide zo standvastig heeft willen bevorderen. Het verbaast dan ook niet dat in de bange julidagen van dit jaar, toen menig Indonesisch intellectueel verwachtte dat verdere vijandschap het winnen zou, één der weinige uit Nederland doorgekomen berichten de dood betrof van hem, die zozeer sympathisant, welhaast partisaan was geweest, door zijn partijkeuze in de controverse, die zijn vaderland en de Indonesische Republiek verdeeld hield. Het rumoer vóór en bij Romeins benoeming tot buitengewoon hoogleraar in de Vaderlandse Geschiedenis coïncideerde in de dertiger jaren op Java met de veel stillere strijd om de benoeming van de bekende nationalist Dr. Soetomo, die

[p. 680]

hoogleraar aan de Geneeskundige Hogeschool had kunnen worden als hij van zijn politieke activiteiten had willen afzien. De laatste kreeg het professoraat niet, Romein kreeg het later. De parallellie in de tragiek voor wie principieel ver - te ver - vooruitzagen sprak echter duidelijk aan, zoals wij thans getroffen worden door de evenwijdigheid in loop van het lotgeval in het heengaan in ditzelfde jaar van hem en Indonesië's eerste nationalistische historicus Moh. Yamin.

Toch zou de progressiviteit van de eerste duidelijk marxistisch gerichte hoogleraar in de nationale geschiedenis van Nederland niet zó op de verbeelding van de nationalistische intellectuelen hebben gewerkt indien hij niet aan kijk op de toekomst liefdevolle visie op eigen verleden gepaard had, als hij kortom niet zo socialistisch was geweest en zo nationalistisch tevens. De ‘nationalist’ Romein van de lage landen in Noordwest-Europa kreeg bijzonder reliëf door zijn onder de Duitse bezetting gehouden voordrachten, die de hoge eilanden in Zuidoost-Azië bereikten toen het woord Indonesiër al wel, de term Indonesië zeer bepaald nog niet min of meer officieel mocht worden gebruikt. De hoop dat die bezetting Nederlandse kringen, welke het in Indonesië voor het zeggen en het doen hadden, meer besef zou bijbrengen voor wat vreemd bewind in een land betekende, is niet in vervulling gegaan. Geheel consequent was Romein na de oorlog ook tegenstander van vreemd bewind in Indonesië en het is dan ook begrijpelijk, dat het de naar oorsprong en oriëntatie wel als nationaal gekarakteriseerde en naar de Indonesische of op zijn minst Javaanse erflater Gadjah Mada genoemde universiteit in Jogjakarta is geweest, die Romein als gasthoogleraar uitnodigde colleges te komen geven, uiteraard in het Nederlands. Wel is hij in Tandjong Priok ontvangen en uitgeleid door hoogleraren van de meer internationaal gericht geachte Universitas Indonesia, maar zijn socialisme en zijn nationalisme waren van een signatuur, die het voor regering en universitaire kringen in de hoofdstad van Indonesië minder een-

[p. 681]

voudig maakte hem zo in te halen als geschiedde in de Universiteit in de hoofdplaats van het bijzondere gebied, de daérah istiméwa Jogjakarta.

Dat nu juist Indonesische intellectuelen van Javaanse afkomst hem beriepen in hun midden te komen hangt waarschijnlijk samen met een derde deel-incarnatie van Romein, die zich vooral sinds de publicatie van In Opdracht van de Tijd, dus na de oorlog, manifesteerde. De filosoferende en toch vooral ook weer niet te diep in de hof der historie gravende theoreticus Romein heeft tot beschouwelijkheid geneigde Javaans-Indonesische historici als Moh. Ali en Soedjatmoko - de lezers van dit tijdschrift welbekend als vroeger redactie-lid voor Indonesië -, Sartono en Notohamidjojo ongetwijfeld meer aangesproken dan historici van Sumatraanse herkomst als Yamin en Pané. Op het eerste in 1957 in Jogjakarta gehouden geschiedenis-‘seminar’ heeft Romeins naam dan ook vooral van Javaans-Indonesische zijde geklonken. En wanneer volgend jaar de bundel opstellen Approaches to Indonesian History bij Cornell University Press verschijnt, geredigeerd door Soedjatmoko als ‘chief editor’ en door Moh. Ali als eerste mede-redacteur, dan zal het niet verwonderen daarin ook een bijdrage van Romein aan te treffen, hoewel hij zich op het terrein van de eigenlijke geschiedenis van Indonesië nooit bewogen heeft. De wijsgerige Romein heeft echter vooral zo aangesproken, omdat de geschiedenis van Indonesië na de oorlog zowel in werkelijkheid als in wetenschap een omwenteling heeft doorgemaakt, waarin het denken over ‘heden en verleden’ in die geschiedenis - om met de titel van Beerlings jongste, uiterst knappe, aan de nagedachtenis van Romein opgedragen boek te schrijven - allerlei problemen over beeldvorming en benaderingswijzen, historische objectiviteit en subjectiviteit, ontwikkelingssprongen in de geschiedenis en wat niet al opwierp, waarover men van Romein wel niet het laatste woord verwachtte maar wel de eerste woorden hoorde, eenvoudig omdat zij geschreven stonden en gesproken werden in het Nederlands, en welk een mooi en gaaf Nederlands!

[p. 682]

Het lijkt dan ook mede aan het gezag van Romein te danken, dat de studenten in de geschiedenis aan de literaire faculteit en de juridische studenten van de Universitas Indonesia door alle afgelopen jaren heen in de gelegenheid zijn gebleven lessen in het Nederlands te volgen. Hoezeer de taal en de figuur van Romein hem een Indonesisch publiek bezorgden bleek duidelijk enige jaren later toen de door hem zo bewonderde Toynbee in dezelfde aula van de Universiteit van Indonesië, waarin Romein gesproken had, in hoofdzaak Europeanen onder zijn gehoor trok waar de brenger van zijn wereldhistorische boodschap in het Nederlands een meer Indonesische schare geboeid had.

De hier wat ouderwets aandoende begrippen van ‘boodschap’ en ‘schare’, bekend uit de theologie, waarin Romein eerst gestudeerd heeft, leiden naar een vierde Romein, en wel naar de leraar, de guru, die inderdaad een leer te brengen had met een zeer gesloten perspectief van laatste doeleinden, waaruit niet alleen een aards hiernamaals opblonk voor de misdeelden in deze wereld, maar waaruit zelfs de verlossing wenkte uit de problematiek van de historische objectiviteit, waar voor wie, zoals ik, afvallig werd ook aan dit geloof slechts de plezierige berusting openstaat in verschillende toekomst- en verledensperspectieven te moeten en te kunnen leven. Die Romein nu, die zelf erkend heeft, dat de grootste eerzucht welke een wetenschapsman bezielen kan de vorming van een Nachwuchs is, heeft die eerzucht bevredigd gezien in de groei van een school, een gemeente, zo niet een sekte, waarop geen ander Nederlands historicus van deze eeuw tot nog toe heeft kunnen bogen, al was het slechts omdat Romein ook in Indonesië zijn ilmu heeft kunnen uitdragen en studenten in Jogja heeft kunnen inwijden, terwijl Beerling en ik, als zijn overigens wat ketterse predikers in Djakarta enkele geroepenen tot initiandi konden uitverkiezen, zij het na wat pijnlijker rites de passage dan door de milde meester zelf zouden zijn opgelegd.

Deze viervoudige Romein - in de wisselende vlees-

[p. 683]

wordingen van de socialist, de rationalist, de theoreticus en de guru - heeft een bekoring uitgeoefend op de na-oorlogse Indonesische historici en de historisch geïnteresseerde intellectuelen en in hun geschied wetenschap een rol gespeeld, welke hem de oorspronkelijke titel van Mahaguru voor professor mag doen behouden - sinds enige jaren heet de hoogleraar guru besar - en wel omdat Mahaguru één der functionele verschijningsgestalten is van de hoofdgod van zijn geliefde Prambanan.

Na de nagedachtenis van Romein-Mahaguru zo geeerd te hebben, dient tenslotte nog te worden gememoreerd hoe de gevoelens van bewondering en vertedering, die in Indonesië naar hem uitgingen hem mede omringden omdat hij daar, misschien meer nog dan elders, steeds in twee-eenheid met zijn sakti verscheen, die niet Parwati heet maar Annie.

London, oktober 1962