De Nieuwe Stem. Jaargang 17

[p. 638]

W.F. Wertheim
Bij de baar van Jan Romein
Westerveld, 20 juli 1962

Wij zijn hier bijeen om eer te bewijzen aan hem, die voor velen een leermeester, voor menigeen een mentor en vriend, en voor allen een voorbeeld was. Ik kan niet over mijn lippen krijgen om uit te spreken dat wij hier bijeen zijn om hem de laatste eer te bewijzen. Zo onwezenlijk is nog, dat hij niet meer onder ons is met zijn zachte maar toch doordringende stem, met zijn ogen vol humor die toch, als het er werkelijk opaan kwam, onverzettelijkheid konden uitdrukken. Maar ook dáárom geen laatste eer, omdat wij bij voortduring, en nog generaties na ons, eer zullen bewijzen aan de grote geest die Jan Romein was.

Nog geen maand geleden maakte ik hem mee aan zijn ziekbed. Hij was volkomen helder van geest, hoewel erg zwak en vermagerd, en elke gedachte aan een spoedig einde was hem verre, daar de aard van zijn kwaal hem niet was meegedeeld. De plichtsgetrouwheid waarmee hij mij instructies gaf voor een promotie, waarbij hij, de promotor, door zijn tijdelijke ziekte - zo dacht hij - niet aanwezig kon zijn; de zelf geschreven toespraak, die ik namens hem moest voorlezen, en die hij mij overhandigde; de nauwgezetheid waarmee hij critische opmerkingen maakte over een tekst die ik hem had toegestuurd op een ogenblik dat ik nog niet volledig besefte hoe zijn toestand was; de ernst waarmee hij de moeilijkheden besprak die hij ondervond om de vier resterende hoofdstukken van zijn magnum opus te voltooien - nu hij iedere keer dat hij aan zijn schrijftafel ging zitten werken al na een uur doodmoe moest gaan liggen. Het enthousiasme waarmee hij sprak over een voordracht die hij had klaargekregen en die hij in september zou houden - ‘als ik tenminste tegen die tijd weer zo ver ben’,

[p. 639]

voegde hij er met een lichte aarzeling aan toe. ‘Het is, geloof ik, wel het beste, dat ik ooit heb geschreven’, liet hij erop volgen.

Het was aangrijpend om deze brandende plichtsbetrachting en dit enthousiasme mee te maken, en daarbij te weten dat dit vrijwel zeker onze laatste ontmoeting zou zijn. Het is een voorrecht als vriend van Jan Romein de herinnering aan zulk een laatste ontmoeting te mogen bewaren.

Maar het is niet in de eerste plaats als vriend, maar als collega propinquus, dat men mij gevraagd heeft aan deze baar te spreken. Eigenlijk had hier een échte historicus moeten staan, Romein's vriend en collega proximus Presser, die helaas door ziekte verhinderd is hier aanwezig te zijn. Daarom valt mij de taak toe, Romein's betekenis als historicus te schetsen; en dit zal ik stellig, als onecht historicus, met een enigszins andere nadruk en schakering doen dan een pur sang historicus dit gedaan zou hebben. Maar in zover zal mijn visie van die van Presser niet verschillen, dat hij evenmin als ik in staat zou zijn geweest de historicus Romein te scheiden van de theoreticus Romein, de litterator Romein, de politicus Romein, kortom de mens Romein.

Het is haast een onmogelijke taak, in enkele woorden, en zo kort nadat wij ons met een schok hebben moeten realiseren, dat Romein niet meer is, de betekenis te schetsen van deze poly-interpretabele geleerde, aan wiens levenswerk men boekdelen kan - en stellig ook zal - wijden.

Er zijn zoveel facetten aan zijn werk, veel te veel om bij een gelegenheid als deze op te sommen, veel te rijk ook, om door één mens in zijn totaliteit te worden overzien en op zijn waarde geschat. Ik geloof daarom, dat ik beter doe te proberen tot de kern door te dringen van datgene wat al het werk van Jan Romein kenmerkt en tevens onderscheidt van dat van de meesten van zijn collegae historici. Die kern ligt voor mij daarin, dat Romein eigenlijk nooit in de eerste plaats is geïnteresseerd geweest in ‘wie es eigentlich gewesen’. De opwindende jacht in archieven naar

[p. 640]

nieuwe onbekende feiten heeft voor hem nooit de attractie gevormd, die zij voor de meeste pur sang historici betekent. Zijn ontdekkingen waren van een ander soort: zij betroffen steeds het onderkennen van de verborgen zin van feiten en gebeurtenissenreeksen, die als zodanig allang bekend waren. Die verborgen zin wist hij te onthullen door de feiten in een verband te plaatsen, dat anderen ontging, en er aldus een licht op te werpen dat vaak verrassend was. Daarom was zijn arbeid voor pur sang historici soms niet geheel te bevatten - daarom ook hebben velen hunner, vooral van een oudere generatie hem, volkomen te goeder trouw, nooit volledig als een der hunnen kunnen aanvaarden. Hij deed alles anders dan de gewone historicus deed, bevond zich steeds op de rand van de traditionele geschiedbeoefening. Waar de typische historicus naar het individualiserende, het eenmalige van het gebeuren zocht, poogde Romein het totale te omvatten; waar de eerste elke generalisatie schuwde, maakte hij van de historie een dynamische sociologie, een spel van wetmatigheden; waar de echte historicus alle getheoretiseer verwierp wilde hij een theoretische geschiedbeoefening opbouwen; waar de vakman bleef staan bij een bestudering van de eigen Europese beschaving, waarvoor het overgeleverde apparaat en de vereiste taalkundige kennis door een lange academische traditie zijn geijkt, daar schuwde hij niet een gebied als dat der Aziatische geschiedenis te betreden, waarvoor het naar academische maatstaven vereiste bronnenmateriaal dikwijls ontoegankelijk is - en dit deed hij in opdracht van de tijd, zich bewust dat de academische acribie hier licht in gemakzucht zou kunnen ontaarden, in een Eurocentrische zelfgenoegzaamheid, die vandaag al onaanvaardbaar is en overmorgen lachwekkend zou worden. Tenslotte, waar de echte historicus zich bij voorkeur richtte tot zijn vakgenoten, heeft Romein er nooit voor geschroomd de aandacht van het brede publiek voor zijn ontdekkingen te vragen en te krijgen.

Zo heeft hij een onschatbare opvoedende invloed op het Nederlandse publiek uitgeoefend, heeft hij

[p. 641]

talloos velen vertrouwd gemaakt met geniale vondsten als de dialectiek van de vooruitgang (de wet van een in voorsprong verkerende achterstand), waardoor het menselijk evolutieproces in een geheel oorspronkelijk en zinvol licht werd geplaatst; de visie op de moderne westerse beschaving als een afwijking van een voordien over de gehele wereld verspreid Algemeen Menselijk Patroon - een afwijking die zich wederom volgens de dialectiek van de vooruitgang in toenemende frequentie, dan hier dan daar, buiten de westerse wereld openbaart en daarbij moet uitkomen op een punt voorbij waar het westen was blijven staan. Hij heeft ten slotte het Nederlands publiek vertrouwd gemaakt met een visie op het verleden, die gevoed wordt door verwachtingen omtrent de toekomst, waarbij de toekomstvisie van een voortgaande emancipatie der gehele mensheid bepalend wordt voor het historisch oordeel.

Bij al zijn grensoverschrijdingen voegde Romein dus zelfs de inbreuk op de sacrosancte grens voor elk zich respecterend historicus: die tussen historie en toekomst.

Jan Romein heeft in zijn jarenlange werkzaamheid tal van beelden vergruisd, maar daar ook tal van verrassende nieuwe beelden voor in de plaats opgeroepen. Dit alles heeft hij gedaan met de evocatieve pen van een kunstenaar, die niet anders kón schrijven dan in een stijl van de uiterste verzorgdheid en pregnantie. Zijn mederedacteuren van zijn hartekind en zorgenkind De Nieuwe Stem hebben dit meer dan vijftien jaar lang telkens weer kunnen ervaren.

In de totale geschiedvisie van Romein openbaarde zich de totale mens Romein, een mens, die niet meer in ons midden is, maar steeds in ons midden zal blijven. Want hij was een deel van ons, deel vooral ook van die kleinere totaliteit, die Jan en Annie te zamen vormden. Annie, je hebt het de laatste maanden onzegbaar moeilijk gehad, en zult het ook nu, op een andere manier, heel erg zwaar krijgen. Wij allen zullen je bijstaan om in jouw persoon Jan, voor ons allen én voor de wereld, nog lang te laten voortleven.