De Nieuwe Stem. Jaargang 17

[p. 632]

Annie Romein-Verschoor
De een en de ander

Onze eerste samenwerking kwam neer op een nederig hulpbetoon: pas verloofd corrigeerden we samen de proeven van de Jean Christophe-vertaling. Het was in die ruime kamer van het N.C.S.V.-huis op het Rapenburg in Leiden met zijn verrukkelijk evenwichtige afmetingen. In mijn herinnering was het er altijd koud - het waren de oorlogswinters van '17 en '18 - en we zaten er als bedouinen in tochtdekens gewikkeld.

Daarnaast bleef het voorlopig bij het elkaar overhoren van examenstof: melige, met speelse kanttekeningen versierde uittreksels van Blok en Kalff en die vorm van wederzijdse opvoeding van jonge mensen, die uit eindeloze dag-en-nacht-gesprekken bestaat, getweeën en met een kring van min of meer gelijkgezinde d.w.z. radicaal-socialistische en door de Russische revolutie geraakte vrienden.

De Tribune heb ik op het Rapenburg leren kennen en het is dan ook een fabeltje - al heb ik het wel eens gedrukt gezien - dat ik schuldig sta aan de bekering tot het communisme van de Ander. Ik neem deze benaming over van Beatrice Webb, die hem in ‘Our Partnership’ terecht koos als tussenvorm van de te vertrouwelijke voornaam en andere vervreemdende aanduidingen. Het bekeren ligt mij niet - ik kan me op niet één proseliet beroemen - en hier was niets te bekeren. De marxistische overtuiging van de Ander was misschien niet principiëler dan de mijne, maar zeker beter in filosofisch-politiek-sociale lectuur gefundeerd.

Voor de redacteur van de Tribune met een uiterst beperkte ‘staf’ was het geriefelijk een invaller met een beetje journalistiek flair achter de hand te hebben om de gaten te vullen en wat lucht te kloppen in de

[p. 633]

zware kost, die toen gebruikelijk was in een blad voor de bewuste arbeider.

In 1924 zaten we samen de lange dagen van een paar weken in de bibliotheek van het British Museum materiaal uit te trekken voor de dissertatie: Dostojewski in de Westerse critiek, alleen onderbroken door een schamele lunch in de een of andere A.B.C. of Lyons. In Amsterdam terug werd de dissertatie geschreven in de nachtelijke uren, die de krant vrij liet, en ik tikte het manuscript van grote vellen papier met een blokje minuscuul schrift in het midden en een dikke krans van veranderingen, aanvullingen en noten er omheen.

Op het eind van de jaren twintig nam ik een bescheiden deel op me van de bewerking van Harmsworths Ill. World History. Maar in '33 kreeg onze samenwerking pas zijn eigenlijke karakter met het schrijven van De Lage Landen. Voor die tijd hadden we vrijwel altijd elkaars manuscripten doorgelezen voor er iets gedrukt werd en daarbij ervaren, dat wij bijna altijd langs dezelfde lijnen dachten, maar totaal verschillend schreven. Daarom stelden we elkaar zelden ingrijpende wijzigingen voor, want over de inhoud waren we het altijd eens, de stijlen lieten zich niet vermengen.

De Lage Landen was een uitgevers-opdracht, het was ‘populaire’ geschiedschrijving, broodschrijverij, zo men wil. Maar het was niet om die boterham dat we een opdracht aannamen, die we 15 jaar eerder zonder aarzelen zouden hebben afgewezen, omdat we toen ‘internationaal’ meenden te moeten denken en de vaderlandse geschiedenis - die we tussen twee haakjes maar oppervlakkig kenden en in een 19e eeuwse nationaal-retorische vorm gedoceerd kregen - zeer onbelangrijk vonden. Nu wij ons bewust waren geworden, hoe sterk wij in ons verleden wortelden, waren we niet alleen bereid die opdracht te aanvaarden, maar grepen we gretig de kans aan om aan te tonen dat het voor een paar ‘vaterlandslose Gesellen’ mogelijk was zonder chauvinisme en op marxistische basis een leesbare en positieve vaderlandse geschiedenis te schrijven.

[p. 634]

We hadden ons van te voren weinig in de practische uitvoerbaarheid van het plan noch in de zakelijke kant ervan verdiept. Tot ontsteltenis van de Ander betekende dat laatste, dat de uitgever, toen het boek al op de pers lag, weigerde ons beider namen op het titelblad te zetten, omdat het onder één naam was aangeboden en de boekhandel zich anders bekocht zou voelen. Dat de boekhandel ook zou kunnen vallen over een hybridisch boek met twee stijlen bleek achteraf een dwaze veronderstelling - ik weet zelfs niet van één recensent, die zich daaraan gestoten heeft. Er was trouwens ook geen bezwaar tegen de medewerking van enkele deskundigen voor bepaalde hoofdstukken. Het was niet moeilijk het eens te worden over de inhoud: die moest, tijdperksgewijs, in vieren gelaagd worden: politiek, economisch, socaal en cultureel.

En toen nam ieder een hoofdstuk bij de kop, dat door voorkeur of kennis werd aangewezen en toog aan het werk. Ik kan me niet herinneren dat er ooit verschil van mening was over wie wat nam, wel dat we er met stijgend plezier aan werkten, toen we elkaars hoofdstukken lazen en de stukjes van de legkaart zo goed in elkaar bleken te passen. Voor de 2e druk van 19.. weigerde de Ander zijn medewerking, als het boek nu niet onder beide namen zou worden aangekondigd en de uitgever liet zijn bezwaren vallen.

De eerste uitgave was door zijn omvang een waagstuk geweest, dat het een geslaagd waagstuk was kon niet ontgaan aan Em. Querido. Dus vroeg hij ons of wij nu voor hem niet een Nederlandse cultuurgeschiedenis wilden schrijven. Wij meenden, dat de Lage Landen daar toch te veel van weg had om niet in doublures te vervallen en met wat heen en weer praten resulteerden Querido's uitgeversinstinct en onze voorkeur voor de biografie in een plan, dat op de Erflaters zou uitlopen. Er was voor ons bovendien juist als marxisten iets bijzonder aantrekkelijks in om het persoonlijk element en ja, aan zo iets als heldenverering, die toch van ouds één van de wezenlijkste elementen van de geschiedschrijving is geweest, meer ruimte te geven

[p. 635]

dan de noodzakelijk beknopte vorm van De Lage Landen toeliet. Is het nog nodig hier de soms verheugde en soms ironische opmerkingen te weerleggen van hen die hier een afwijking van het marxisme in zagen, dat de tegenstander nu eenmaal graag doodverft als een soort chemie van economische elementen?

Nadat de Ander begin '42 drie maanden ‘Schützhäftling’ in het Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort was en het daarna nodig bleek zich tegen een herhaling daarvan te ‘schützen’, leefden we tot Dolle Dinsdag op verschillende en wisselende adressen, maar meestal toch niet zo ver van elkaar of ik kon voor de voorbereiding van Vaderland in de Verte een beroep doen op de beter klassiek geschoolde Ander en weer zaten we tegenover elkaar hier of daar op een kamer met veel textiel om tegen de kou en verdiepten ons in de latijnse brieven van Hugo de Groot.

Na de oorlog hebben we geen gezamenlijk werk meer gepubliceerd. Maar in het begin van de jaren '50 kwam in de Unesco het ambitieuse plan naar voren een ‘History of the scientific and cultural Development of Mankind’ te publiceren, waarin ernst gemaakt zou worden met het begrip ‘wereldgeschiedenis’ en met dat van internationale samenwerking. We hebben veel overwogen en lang geaarzeld voor het instemmend telegram in zee ging op Ralph Turner's uitnodiging het 6de deel (20ste eeuw) te schrijven samen met Caroline Ware van Howard University in Washington en de Indische historicus en diplomaat K.M. Panikkar. Het was een hachelijke onderneming dit besluit tot een noodzakelijkerwijs zeer intensieve samenwerking tussen drie mensen, die uit drie hoeken van de wereld bij elkaar kwamen en van te voren niets van elkaar afwisten. Een treffend getuigenis voor Turner's mensenkennis, dat die zonder enig conflict, ja, zonder reëele meningsverschillen, die zich niet lieten uitpraten, en zonder compromissen tot stand kwam. Niet dat er geen compromissen aan te pas kwamen, maar die speelden zich in Parijs in de politieke sfeer van de Unesco af en niet tussen de drie auteurs. Zo verwisselden ter wille van politiek-kerke-

[p. 636]

lijke pressie Caroline Ware en haar Hollandse collega hun plaatsen van ‘author’ en ‘co-author’ zonder dat dat iets aan de samenwerking veranderde. Het was wel haast onvermijdelijk, dat ik bij de wekenlange conferenties van de drie in Amsterdam, in Parijs, in Bièvre, in Groet en het jarenlange schriftelijk verkeer in allerlei functies werd ingeschakeld en mijn aandeel kreeg in deze uitzonderlijke Aziatisch-Amerikaans-Europese intellectuele samenwerking. Van het najaar van '53 af zijn wij met de ‘History’ opgestaan en naar bed gegaan tot in de zomer van dit jaar het manuscript herhaaldelijk omgewerkt ook op grond van de gevraagde critiek van vele wetenschappelijke academies en deskundigen, naar de drukker ging.

Als ik het voorgaande overlees, krijg ik de indruk dat dit overzichtje van ons gemeenschappelijk oeuvre maar een heel schraal beeld geeft van onze samenwerking. Die lag in de eerste plaats in een wederzijds vertrouwen in elkanders werk en in elkanders mogelijkheden. Uiteraard heb ik van dat vertrouwen het meest geprofiteerd, omdat een vrouw-en-moeder bijna onvermijdelijk in de wankele positie van intellectueel voor halve dagen komt. Dat vertrouwen was voor mij behalve in een doorlopend gesprek vastgelegd in een paar symbolen: toen ik na ons candidaats op dezelfde dag en onze verloving een baan aannam, omdat ik van mijn ouders niet kon verwachten, dat zij heil zagen in wetenschappelijk werk voor een getrouwde vrouw, werd ik eenvoudig teruggestuurd om die baan af te zeggen: ‘we studeren natuurlijk samen af en we delen het geld van mijn grootmoeder’. En een jaar of acht later op een van die dagen, dat het leven louter lijkt te bestaan uit vuile luiers, aangebrand eten en gebroken aardewerk werd er een bureau voor me thuis bezorgd: ‘om je dissertatie aan te schrijven’.

Wat heeft mijn vertrouwen voor de Ander betekend? Misschien toch iets, waar zo'n sterke behoefte aan waardering en zo'n geringe behoefte aan succes was. Dat vertrouwen was de basis van wat ik als een van de grootste voorrechten van mijn leven be-

[p. 637]

schouw: wat ik niet beter kan omschrijven dan als de voortdurende gedachtenwisseling met een volstrekt openhartig mens, maar dan met de letterlijke zin van een uitwisseling van gedachten zonder die gespletenheid van denken en gevoelen, die alleen in het ondoordachte spraak- en schrijfgebruik, maar in geen menselijke verhouding bestaat.

Gedachtenwisseling van twee mensen van zeer verschillend karakter, temperament en achtergronden over alles: indrukken, ontmoetingen, ervaringen, een doorlopende toetsing van oordelen en invallen, een delen van vreugde, verdriet en ergernis, bewondering en enthousiasme, spot en ironie. Een gedachtenwisseling van een man en een vrouw tenslotte, waarbij de Ander altijd een heel eigen waardering toonde voor de vrouwelijke aanpak van een probleem of moeilijkheid, die niets te maken had met het signaleren van het ‘typisch vrouwelijke’, waarmee manlijke mannen hun zelfbesef schragen en dat van hun vrouw ondergraven.

In het laatste jaar, toen de eens eindeloze werkdag van de Ander geleidelijk inkromp ben ik weer mee gaan werken aan het ‘1900-boek’, dat tien jaar lang op al zijn vrije uren beslag gelegd had en immers af moest.

Het is nog niet voltooid.