De Nieuwe Stem. Jaargang 17

[p. *1]

Jan Romein
Herdenkingsnummer van de Nieuwe Stem Uitgeverij ‘NIMO’ - 1962

[p. *3]

foto: Annelies Romein

[p. 613]

Jan Romein

De redactie heeft gemeend de twee laatste nummers van deze jaargang aan Jan Romein te moeten wijden. Zij sluiten het jaar af, waarin hij is gestorven - zij sluiten de zeventien jaren af, waarin hij aan het blad, dat hij mede opgericht had, en dat zozeer zijn stempel droeg, regelmatig bijgedragen heeft.

Het eerste nummer zette in 1946 reeds de toon aan met het artikel ‘De crisis van onze beschaving in historisch perspectief’, een stuk, waarin Toynbee in het na-oorlogse Nederland geïntroduceerd werd en het eigentijdse crisisbesef die diepgang verkreeg, die typerend is voor de schrijver in zijn pogen het actuele historisch en het historische actueel te zien. Was deze zijde van Romeins schrijverschap al een meer algemeen gekende, ook zijn doorgaanse minder opvallende polemische aard kon in De Nieuwe Stem naar voren komen.

Niet alleen een terugblik willen deze november-december-nummers geven, zij willen ook vooruitzien. En niet alleen op de activiteit van Jan Romein in De Nieuwe Stem willen zij betrekking hebben - vele facetten van zijn kunnen, vele vormen van zijn levensuitingen heeft de redactie naar voren willen laten komen. De bijdragen mogen voor zich zelf spreken. Een kort woord slechts behoeft hen te begeleiden.

Het is een reden tot bijzondere dankbaarheid, dat deze nummers kunnen openen met het laatste werk, dat Romein voltooid heeft: de lezing in september van dit jaar voorgelezen voor het gezelschap van engelse en nederlandse historici waarvoor zij ook bestemd was. Zij geeft de quintessens van Romeins historisch werk van de laatste tijd - en zij geeft die niet zonder vermengd te zijn met het persoonlijk beleven van de schrijver.

Zo leidt ze zowel het biografisch getinte eerste nummer van deze beide afleveringen in als ook het meer historische en theoretische tweede nummer. Biografisch en theoretisch - men zou het onderscheid ook

[p. 614]

anders kunnen treffen, namelijk door te spreken van het terugzien, op werk en leven, en dat wel voornamelijk door tijdgenoten en medewerkers in het eerste gedeelte terwijl in het tweede deel meest een jongeren-generatie aan het woord is. Het is de generatie, waartoe ook zij behoren, die door zijn hand gevormd werden, bij wie hij school gemaakt heeft al formeerde hij hen niet tot een school. En al is het ongetwijfeld juist, dat de occupatie met de historische beeldvorming en de daarmee verbonden objectiviteitsvraag het woord ‘school’ op de lippen brengt - te divers, te critisch doorwerkend soms ook, zijn de schrijvers van na zijn tijd om onder één hoek alleen bekeken te worden, de hoek van de meester zelf. Wat zou hij, die zijn eerste bundel het motto van Pirenne meegaf: ‘l'essentiel est de faire réfléchir’ anders gewenst hebben?

Dialectiek, potentiëring, wisselend beeld en polyinterpretabiliteit, wat zijn zij anders dan denkwijzen omtrent die menselijke veelheid en veelduidigheid, die ‘slechts’ twee dingen behoeft om zich te doen gelden: vrijheid en critische drang naar verbetering?

Wat zijn zij anders dan delen van een wetenschappelijk apparaat, dat zijn waarde en zijn levensspanning ontleent aan een meta-historische, doch slechts uit de historie te kennen zin? En wat is die zin anders dan de ondergrond voor het strijdbare en humanistische socialisme, dat Romein in zich om- en uitgedragen heeft, ook daar, juist daar waar hij uit naam van objectiviteit het objectivisme keren wilde?

Veel conclusies kan men uit zijn werk trekken - en die zijn niet eensluidend. Opvallend is het echter te bemerken, dat in veel van de navolgende bijdragen de elementen van spanning, van zin, van objectiviteit en dus saamgevat van geestelijke worsteling naar voren komen. Zij verklaren het wisselend beeld, dat Romein heeft opgeroepen: dat van de verguisde én dat van de inspirator, die zich zo heel bewust wist te staan op dat hypothetische punt, dat wij als ‘heden’ kennen en dat ligt ingebed tussen verleden en toekomst.