De Nieuwe Stem. Jaargang 17

[p. 592]

Achter de coulissen
Enkele misverstanden om Brecht

Na de meeslepende en diepindrukwekkende voorstelling van Leben des Galilei te hebben ondergaan, bleef ik met een aantal onopgeloste vragen zitten. Maar deze betroffen niet eens zozeer de inhoud en strekking van het stuk; veel sterker werd ik geïntrigeerd door het raadsel van de houding van het Nederlandse publiek tegenover Brecht.

Hoe komt het, dat de zalen waarin Brecht's stukken worden gespeeld, avond aan avond worden gevuld - terwijl toch de diepere strekking van wat Brecht ons te zeggen heeft, wanneer het in meer prozaische vorm, als krantenartikel of politiek pamflet zou worden gebracht, op dezelfde weerstanden zou stuiten als alle uitingen van de drukpers waarin de burger zijn zekerheden aangetast voelt?

Is het masochisme, een behoefte aan zelfkastijding, voortkomend uit een wazig besef van schuld, dat de drempel van het bewustzijn niet bereikt? Of is het toch een soort dieper liggende zij het wat vage sympathie voor de door Brecht uitgedragen denkbeelden, die men met minder remmen mag uiten in de verhullende sfeer van het theater dan geoorloofd zou zijn in een abstract gesprek, waarbij onze westerse inquisiteurs meeluisteren?

Of begrijpen ze eenvoudig niet wat er daar op het toneel wordt verkondigd? Dit lijkt eigenlijk nog het waarschijnlijkste. Duidelijk kwam dit onbegrip tot uiting in de bespreking van de uitvoering door de Nederlandse Comedie in de Groene van 6 oktober. Jeanne van Schaik heeft zo weinig van Brecht begrepen, dat zij kan menen, dat hij alleen een pleidooi

[p. 593]

heeft willen houden voor het grofste materialisme, dat voor hem ‘het leven gaat om een goed gebraden gans’ en dat alle ethiek door Brecht ‘naar de romantische mesthoop’ is verwezen. En dit, terwijl de slotscene culmineert in de zelfbeschudiging van Galilei, die zijn eigen verraad aan de wetenschap, maar ook aan de mensheidswaarden die hij nog boven de dienst aan de wetenschap stelt, juist toeschrijft aan zijn hang naar de genietingen van het leven! ‘Ik eet nog altijd graag’ - hoe is het mogelijk dat de anders toch zo gevoelige recensente de bitterheid in deze woorden niet heeft gevoeld?

Maar ook de door Ton Lutz geschreven inleiding tot het programma draagt bij tot het misverstand. Brechts verzet tegen dictatuur wordt hier afgetekend als mede gericht tegen de geestelijke onvrijheid in de Sowjet-Unie en Pasternak wordt er met de dunne grijze haren bijgesleept.

Heeft Lutz enig bewijs, of althans enige aanwijzing, dat Brecht het zo heeft bedoeld, toen hij het stuk schreef in verbanning, op het toppunt van Hitler's macht? Of zelfs dat Brecht het later, na zijn terugkeer uit Amerika naar Oost-Duitsland, zo heeft geduid? Zo niet - dan is deze opmerking over de onvrijheid onder het communisme, die Jeanne van Schaik met graagte overnam in haar recensie, enkel maar een lafheid. Een lafheid van dezelfde soort, die Galileï bij wijze van obligaat buiging deed zeggen: ‘Ik ben een goede zoon van de kerk...’ en die hem, toen het erop aan kwam, verhinderde voor zijn idealen het uiterste offer te brengen.

Maar ik geef toe - alleen met zulke lafheden is het opvoeren van Brecht in Nederland aanvaardbaar te maken, en ‘veilig’ voor uitvoerende kunstenaars en luisteraars. Maar het is goed daarbij aan te tekenen, dat Ton Lutz zich in de rol van kardinaal-inquisiteur beklemmend goed heeft ingeleefd. Hij kan het beste weten, wat van de inquisitie nog net mag.

W.F.W.