De Nieuwe Stem. Jaargang 17

[p. 587]

Anthonie Donker
De dichter Jan Campert

Dichters, tot de grootste toe, hebben altijd maar een beperkte bekendheid, al heten zij Nijhoff of Bloem, A. Roland Holst, Marsman of Achterberg. Ieder schoolkind en ieder die nog herinneringen heeft aan de Duitse bezetting, kent de naam van Jan Campert. Dat gaat buiten de poëzie om, het is te danken aan zijn verzet in dichtvorm, eigenlijk aan dat ene alom bekende vers: De achttien doden. Het is ook te danken aan zijn andere verzetsdaden (ook dichten werd hier een daad), zijn eigen risico niet tellende hulp aan vervolgde joodse landgenoten, waar de nazi's hem het leven voor hebben genomen, ellendig omgekomen in het concentratiekamp Neuengamme bij Hamburg op 12 januari 1943. Hij was over het geheel gezond en sterk; maar zeven maanden hebben zij ervoor nodig gehad hem om te brengen.

De legende heeft in het lied van de achttien doden zijn eigen lot willen zien. Geheel ten onrechte. De verkeerde voorstelling is misschien in de hand gewerkt door de omstandigheid dat het lied voor het eerst gepubliceerd is ongeveer een maand na zijn dood. Het verscheen in het illegale Vrij Nederland op 21 februari 1943. Maar het was al veel eerder geschreven: dat was op 5 maart 1941, de dag waarop door de bezetter de eerste doodvonnissen werden bekend gemaakt, uit het Geuzenproces, dat zo werd genoemd naar de Geuzenactie, al kort na de bezetting begonnen door Bernhard IJzerdraat, de eerste verzetsman en de schrijver van het eerste illegale blad. Het proces had tien dagen geduurd, en er werden achttien doodvonnissen geveld. Drie minderjarigen werden begenadigd, maar ‘aangevuld’ met drie anderen van buiten IJzerdraats Geuzenactie, werd het getal executies toch achttien.

[p. 588]

De berichten van de Geuzenactie maakten het eerste verzet los, de eerste fusilleringen riepen met een schok het bij zeer velen nog sluimerend besef wakker met wat voor bezetter men te doen had. Het lied van de achttien doden bleef wel nog bijna twee jaren onbekend, maar het werd voor de verdere duur der bezetting het lied van allen die in de dodencellen op hun terechtstelling wachtten en zich in de wanhoopsure met de moed der overtuiging staande hielden, dat Nederland zou herrijzen en dat het offer van hun leven de bevrijding nader bracht. Het lied bleef het symbool van hun offer ook na de bezetting en voor altijd. Het werd en het blijft Nederlands verzetslied nummer één. Het doet in bekendheid en in overtuigingskracht niet onder voor de geuzenliederen uit de vrijheidsstrijd in de zestiende eeuw. Het deed zijn werk in de strijd, opgenomen in het Geuzenliedboek (eerste vervolg, najaar 1943), in het Vrij Nederlands Liedboek (1 april 1944), in de Gedenckklank (1944) en vooral als rijmprent van de Bezige Bij, in het verborgene gedrukt en dienend voor de vorming van het Nationale Steunfonds, in zes drukken, in totaal 15.000 exemplaren.

Heeft dit alles niets met de poëzie uitstaande, en zou men het lied moeten beoordelen als elk ander gedicht, als een zwak of een matig vers?

Dat is niet juist en het ware niet mogelijk: het is van zijn bijzondere functie, of zending, niet los te maken, en het dankt zijn overtuigingskracht evengoed als de oude Geuzenliederen toch aan zijn zeggingskracht en zijn vorm, dat wil zeggen op zeer ongewone wijze aan uitzonderlijke kenmerken van slechts zelden en onder abnormale omstandigheden voorkomende poëzie die men onrecht zou doen door haar niet ook als een poëzie-soort of genre te beschouwen. Jan Campert komt de grote eer toe de individuele dichter te zijn geworden van een volkslied.

Hij was daartoe als voorbestemd, als het ware had hij zich erop voorbereid. Uit de poëzie van deze overigens toch vaak onderschatte en verwaarloosde dichter is een keuze gemaakt door Remco Campert, in een zakuitgave verschenen (Bert Bakker/Daamen, 1962)

[p. 589]

met een inleiding door Clara Eggink over zijn leven en werk en de waardering daarvan. Zij wijst er daarin op, hoe een zeker rhetorisch element in zijn poëzie deze eigenlijk voor het verzetsvers ten goede is gekomen; het fermenteerde dat en maakte het daarmee geschikt om als volkspoëzie gebruikt en gesmaakt te worden. Men kan in zijn ouder werk waarnemen hoe de voorwaarden daarvoor als het ware geschapen werden; men hoort het volkslied a.h.w. aankomen in zijn Amsterdams lied:

Daar is geen stad als Amsterdam
zo ruim en zo vertrouwd;
als ik een huis te bouwen had
ik had het hier gebouwd

Die volkstoon is er ook in de Lof van Walcheren, voor zulke verzen kwam Camperts poetisch aanpassingsvermogen en zijn gehoor voor een pakkende toon hem te stade. Maar de bloemlezing is bedoeld om hem vooral als dichter in zijn eigen persoonlijke kracht te laten zien, zoals men hem aanvankelijk te weinig heeft opgemerkt en zoals hij later, juist omgekeerd, weer schuilging in de roem van de verzetsdichter. In diepste wezen was hij als mens en als dichter een romanticus pur sang. Geen desperado gelijk men hem weleens heeft voorgesteld, daarvoor bezat hij - en hij heeft het bewezen - teveel zedelijke moed en overtuiging. Maar zijn romantisch hart voelde zich gedrongen tot een onrustig leven, waarin vooral innerlijk het zwerverschap overheerste, als dichter dromend van een in tijd en ruimte altijd elders gelegen geluk, zingend van (z)ijn voortvluchtig hart de al te zwerfse wegen.

De titel van een bundel als Tussen huis en herberg spreekt van die tegenstelling tussen een altijd zoekend trekken en een altijd weer gehoopt thuiskomen, in vrede, tederheid en geluk. De titel van een kleine roman, Slordig beheer, gaat terug op de versregels:

[p. 590]

 

Wie zijn hart zo slordig beheert

 

vindt een nooit meer te delgen schuld.

Verlangen en schuldgevoel gaven hem een geringe dunk van zichzelf, de slotstrofe van een klein gedicht luidt:

Te erkennen te hebben gefaald,

niet eens meeslepend en groot,

is alle winst die ik heb behaald.

Wie weet slaag ik in de dood.

Wie weet slaag ik in de dood: die regel werd als titel meegegeven aan deze bundel, in het besef hoe betekeniszwaar deze regel posthuum is geworden, zoals ook sommige regels van Marsman na zijn dood een veel verderstrekkende, voorzeggende betekenis kregen.

Maar de romantische dichter Campert op zijn best valt niet te onderschatten, hij bezat een eigen toon, een eigen houding, ook een eigen (verwilderd) landschap dat in zijn verzen verschijnt, een landschap van duinen en strand, een uitzicht naar de verte op een grauwe zee en grauwe wolkenlagen, dichterbij op duindoorn en vlier. Het Poetisch journaal, van zomer 1936 tot januari '37 is van dat landschap doortrokken, in verzen over De grauwe wolkenlagen - en over De bedekte hemel over lage huizen -.

Die verzen spreken in gedempte toon, van zilte lucht doortrokken, omhuld door mistflarden en smakend naar het zout der eenzaamheid, van het onvervreemdbare.

Maar niet een kan mij dit ontnemen:

het uitzicht op wolken, duin,

deze avond het witte scheemren

der vlier achter in de tuin.

Eigen aan zijn vers is ook de grote warmte, de deernis met medemensen, voor het lot van wie hij een scherp en mild oog had, de deernis die hem later in

[p. 591]

staat zou stellen een gemeenschappelijk lot als van de gevonnisten voor elk herkenbaar in zijn verzetslied op te nemen. Het is die deernis die al hartbeklemmend spreekt uit het nog vooroorlogse tijdgedicht over De drie vluchtelingen, met de voor hem zo ontwapenend karakteristieke aanhef

Het eerst zag ik de vrouw, dat ligt
nu eenmaal in mijn aard.

Een hoogtepunt, misschien met Clara Eggink hèt hoogtepunt van zijn poëzie, zijn de in de laatste levensperiode vóór het zich aan hem voltrekkend noodlot geschreven Sonnetten voor Cynara, en zeker heeft zich daar de ademtocht van zijn vers verruimd en de bezieling verdiept in gedichten waarvan de beste in één trek, althans tot één volzin gevormd zijn, die krachtig en beheerst van schuld en hartstocht, verlangen en liefde in één wisselende golfslag doorstuwd zijn. De inleidster klaagt hoe weinig ze zijn opgemerkt, enkele poëziekenners niet te na gesproken; te vermelden ware wellicht nog geweest, dat het tijdschrift De Stem ze tot vlak voor de opheffing door de bezetter heeft gepubliceerd. Verzen met de brede aanhef als Minnaars van deze nacht - of Ga niet van hier, want veilig zijt gij nergens - houden die sterke rythmische golfslag tot het einde toe vol. In het onstuimige Rebel mijn hart gaat die hartsuitspraak al in zijn verzetspoëzie over.